“Anh tôi đốt nhà vào một buổi tối mùa đông, không phải vì tức giận, mà đơn giản vì anh ấy thấy thích nhìn ngọn lửa bùng cháy. Bác sĩ chẩn đoán đó là Pyromania – một rối loạn mà trước giờ gia đình tôi chưa từng nghe đến.”
Không phải ai gây ra hỏa hoạn cũng là tội phạm. Một số người thực hiện hành vi đốt phá lặp đi lặp lại mà không có mục đích rõ ràng, không vì thù hận hay tư lợi – họ có thể mắc phải một rối loạn tâm thần được gọi là tật đốt phá (Pyromania). Đây là một dạng rối loạn kiểm soát xung động hiếm gặp nhưng có hậu quả nghiêm trọng đối với cá nhân, gia đình và xã hội.
Bài viết dưới đây từ ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu rõ về tật đốt phá – từ nguyên nhân, triệu chứng đến cách điều trị và phòng ngừa hiệu quả.
1. Tật đốt phá (Pyromania) là gì?
1.1 Định nghĩa y học
Pyromania là một rối loạn tâm thần nằm trong nhóm rối loạn kiểm soát xung động. Người mắc bệnh này không thể kiềm chế được ham muốn thôi thúc đốt lửa, dù biết hành vi đó là nguy hiểm. Đáng chú ý, hành động này không nhằm mục đích trả thù, kinh tế hay chính trị – nó xuất phát từ sự thoả mãn nội tại khi được chứng kiến lửa cháy.
1.2 Phân loại trong DSM-5
Theo DSM-5 (Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần), Pyromania được phân loại như sau:
- Thực hiện hành vi phóng hỏa nhiều lần, cố ý và có kế hoạch.
- Trước khi thực hiện, người bệnh cảm thấy căng thẳng hoặc kích thích.
- Trong và sau hành động, cảm thấy hài lòng, khoái cảm hoặc giảm lo âu.
- Không nhằm mục tiêu tài chính, chính trị hay trả thù cá nhân.
- Hành vi không giải thích được bằng các rối loạn khác (rối loạn lưỡng cực, rối loạn hành vi, tâm thần phân liệt…).
2. Nguyên nhân và cơ chế hình thành tật đốt phá
2.1 Rối loạn kiểm soát xung động
Pyromania thuộc nhóm rối loạn kiểm soát xung động, tương tự như trộm vặt (kleptomania) hoặc đánh bạc cưỡng bức. Người bệnh có thể ý thức được hậu quả, nhưng không thể kiểm soát xung lực muốn đốt lửa.
2.2 Yếu tố sinh học – thần kinh
Một số nghiên cứu hình ảnh học thần kinh cho thấy người mắc Pyromania có thể có bất thường ở vùng não liên quan đến kiểm soát hành vi và cảm xúc, như vỏ não trán trước hoặc hệ viền (limbic system). Bất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine cũng được xem là góp phần gây bệnh.
2.3 Môi trường & trải nghiệm thời thơ ấu
Trẻ em từng chứng kiến bạo lực, bị bỏ rơi, lạm dụng hoặc sống trong môi trường dễ tổn thương có nguy cơ cao phát triển Pyromania. Việc chứng kiến các vụ cháy hoặc gắn lửa với cảm giác quyền lực, tự do cũng dễ hình thành hành vi đốt phá có điều kiện.
2.4 Yếu tố di truyền và tổn thương tâm lý
Yếu tố di truyền có thể đóng vai trò nhất định, đặc biệt nếu trong gia đình có tiền sử rối loạn hành vi, tâm thần hoặc nghiện chất. Ngoài ra, những tổn thương tâm lý không được xử lý đúng cách cũng khiến người bệnh tìm đến lửa như một cách giải tỏa.
3. Dấu hiệu nhận biết người mắc Pyromania
3.1 Hành vi đốt lửa có chủ ý và tái diễn
Người mắc Pyromania thường đốt lửa nhiều lần, với mức độ tăng dần. Họ có thể lên kế hoạch từ trước, chuẩn bị dụng cụ và chọn địa điểm kín đáo. Đặc điểm quan trọng là hành vi không có động cơ rõ ràng – không vì hận thù, không vì muốn được lợi vật chất.
3.2 Cảm xúc trước, trong và sau khi đốt
Trước khi hành động, người bệnh thường cảm thấy căng thẳng, kích thích. Khi đốt lửa, họ cảm thấy khoái cảm, hưng phấn, hoặc giảm lo âu. Sau đó, có thể xuất hiện cảm giác tội lỗi, xấu hổ hoặc trống rỗng, nhưng vẫn không thể ngăn chặn hành vi ở lần sau.
3.3 Khác biệt giữa Pyromania và hành vi phạm tội thông thường
| Tiêu chí | Pyromania | Hành vi đốt phá phạm tội |
|---|---|---|
| Động cơ | Khoái cảm nội tại, không mục đích rõ ràng | Trả thù, hủy hoại tài sản, mưu lợi |
| Tần suất | Lặp đi lặp lại, có tính chu kỳ | Thường chỉ một hoặc vài lần |
| Tình trạng tâm lý | Thuộc rối loạn tâm thần | Ý thức rõ ràng, có chủ đích |
| Khả năng kiểm soát | Không kiểm soát được xung động | Kiểm soát hoàn toàn |
4. Chẩn đoán Pyromania như thế nào?
4.1 Tiêu chuẩn DSM-5
Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA), việc chẩn đoán Pyromania cần dựa trên tiêu chuẩn cụ thể, bao gồm:
- Ít nhất hai lần phóng hỏa cố ý, không vì mục đích rõ ràng.
- Trước khi thực hiện có cảm giác tăng căng thẳng hoặc hưng phấn.
- Cảm thấy thoải mái, hài lòng sau khi hành động.
- Hành vi không giải thích bằng rối loạn khác.
4.2 Phân biệt với các rối loạn tâm thần khác
Việc chẩn đoán cần loại trừ các rối loạn khác như:
- Tâm thần phân liệt: đốt phá do hoang tưởng hoặc ảo giác.
- Rối loạn lưỡng cực: hành vi bốc đồng trong giai đoạn hưng cảm.
- Rối loạn nhân cách chống đối xã hội: đốt phá có chủ đích gây hại xã hội.
4.3 Các phương pháp đánh giá lâm sàng
Việc đánh giá thường bao gồm:
- Phỏng vấn tâm lý có cấu trúc (SCID).
- Trắc nghiệm tâm thần học (MMPI, PCL-R…)
- Đánh giá hành vi và lịch sử bệnh sử cá nhân.
- Tham vấn gia đình hoặc người thân để thu thập dữ liệu khách quan.
5. Pyromania có nguy hiểm không? Hệ lụy xã hội
5.1 Tổn hại tài sản, môi trường
Hỏa hoạn do người mắc Pyromania gây ra có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng: thiêu rụi nhà cửa, rừng rậm, nhà máy, trường học… Không chỉ thiệt hại về tài sản, môi trường sống cũng bị tàn phá nặng nề.
5.2 Nguy cơ hình sự và trách nhiệm pháp lý
Dù xuất phát từ rối loạn tâm thần, hành vi phóng hỏa vẫn có thể bị xử lý hình sự nếu gây thiệt hại nghiêm trọng. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, người bệnh được miễn trách nhiệm hình sự nếu có chẩn đoán xác định từ chuyên gia tâm thần, và được đưa đi điều trị bắt buộc thay vì giam giữ.
5.3 Ảnh hưởng tâm lý và các mối quan hệ cá nhân
Người mắc Pyromania thường sống trong cảm giác tội lỗi, mặc cảm và bị xã hội xa lánh. Gia đình cũng phải chịu nhiều áp lực từ dư luận và khó khăn trong việc kiểm soát hành vi của người thân. Không ít trường hợp người bệnh bị kỳ thị, dẫn đến cô lập và trầm cảm.
6. Hướng điều trị tật đốt phá
6.1 Liệu pháp hành vi – nhận thức (CBT)
Đây là phương pháp điều trị chủ đạo. CBT giúp người bệnh nhận diện và kiểm soát các suy nghĩ lệch lạc dẫn đến hành vi đốt phá. Các bài tập kiểm soát xung động, thay đổi phản ứng cảm xúc và xây dựng chiến lược thay thế hành vi được áp dụng chặt chẽ qua từng buổi trị liệu.
6.2 Dùng thuốc kiểm soát xung động
Một số thuốc có thể hỗ trợ kiểm soát xung động, như:
- Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin (SSRIs) – giúp điều chỉnh tâm trạng.
- Thuốc chống động kinh – ổn định hoạt động điện học não bộ.
- Thuốc chống loạn thần không điển hình – dành cho trường hợp có biểu hiện tâm thần nặng.
6.3 Tư vấn tâm lý và hỗ trợ gia đình
Tham vấn tâm lý cá nhân và gia đình đóng vai trò quan trọng. Gia đình cần được hướng dẫn cách nhận biết các dấu hiệu cảnh báo sớm và ứng phó đúng cách, thay vì trách móc hay trừng phạt người bệnh.
6.4 Vai trò của quản lý xã hội và pháp luật
Sự phối hợp giữa ngành y tế, công an, giáo dục và các tổ chức xã hội giúp xây dựng các mô hình can thiệp sớm, hạn chế nguy cơ người mắc Pyromania thực hiện hành vi gây hại. Các chương trình giáo dục cộng đồng về sức khỏe tâm thần cần được tăng cường để giảm kỳ thị và hỗ trợ người bệnh hòa nhập.
7. Phòng ngừa và ứng phó với người mắc Pyromania
7.1 Nhận diện sớm qua hành vi bất thường
Những dấu hiệu cảnh báo như thích nghịch lửa, thu thập đồ vật liên quan đến phóng hỏa, hay thường xuyên xem video hỏa hoạn cần được chú ý, đặc biệt ở trẻ em và thanh thiếu niên. Việc phát hiện và can thiệp sớm có thể ngăn ngừa hành vi bộc phát.
7.2 Phối hợp điều trị đa ngành
Điều trị Pyromania cần sự kết hợp giữa bác sĩ tâm thần, nhà trị liệu tâm lý, gia đình và cộng đồng. Không nên đơn độc dùng thuốc hoặc chỉ tư vấn – phải xây dựng một phác đồ đa chiều, lâu dài và cá nhân hóa.
7.3 Xây dựng môi trường an toàn, giảm kích thích
Người bệnh cần được sống trong môi trường không có các yếu tố dễ khơi gợi hành vi đốt phá, như bật lửa, diêm, nến… Đồng thời, tạo điều kiện để họ tham gia hoạt động xã hội tích cực, cải thiện tâm trạng và giảm cô lập.
8. Lời kết: Hiểu đúng để không đánh mất cơ hội cứu chữa
Tật đốt phá (Pyromania) không chỉ là một hành vi nguy hiểm, mà còn là biểu hiện của một rối loạn tâm thần nghiêm trọng. Việc nhận diện sớm, hiểu rõ nguyên nhân và áp dụng điều trị đúng cách sẽ giúp người bệnh sống an toàn, kiểm soát hành vi và tái hòa nhập cộng đồng.
“Mỗi ngọn lửa được kiểm soát đúng cách sẽ sưởi ấm con người. Nhưng nếu không được nhận diện kịp thời, nó có thể thiêu rụi cả cuộc đời một ai đó.”
Các câu hỏi thường gặp (FAQ)
Pyromania có phải là tội phạm không?
Không. Pyromania là một rối loạn tâm thần. Tuy nhiên, hành vi đốt phá gây hậu quả nghiêm trọng vẫn có thể bị truy cứu hình sự nếu người bệnh không được chẩn đoán và điều trị đúng lúc.
Người mắc Pyromania có thể chữa khỏi không?
Có thể. Với liệu pháp tâm lý và can thiệp toàn diện, người bệnh hoàn toàn có thể kiểm soát được hành vi và sống bình thường. Tuy nhiên, điều trị cần thời gian dài và sự hỗ trợ kiên trì từ gia đình.
Pyromania khác gì với người đốt phá vì hận thù?
Pyromania không có động cơ trả thù, hủy hoại hay mưu lợi. Người bệnh đốt phá chỉ vì không cưỡng lại được thôi thúc bên trong, và thường cảm thấy khoái cảm khi nhìn thấy lửa bốc cháy.
Pyromania có di truyền không?
Chưa có bằng chứng chắc chắn, nhưng yếu tố di truyền và môi trường gia đình có thể góp phần làm tăng nguy cơ mắc bệnh.
Trẻ em nghịch lửa có mắc Pyromania không?
Không phải tất cả trẻ em thích nghịch lửa đều mắc Pyromania. Tuy nhiên, nếu hành vi nghịch lửa xảy ra thường xuyên, có kế hoạch và kéo dài, cần đưa trẻ đi đánh giá bởi chuyên gia tâm lý hoặc tâm thần nhi.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.