Sốt rét do Plasmodium malariae (P. malariae) là một thể bệnh ít gặp hơn so với các chủng Plasmodium khác nhưng lại đặc biệt nguy hiểm ở chỗ: bệnh có thể kéo dài âm thầm hàng chục năm mà không được phát hiện. Điều này khiến cho việc chẩn đoán muộn trở thành nguyên nhân gián tiếp dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng, nhất là tổn thương thận mãn tính.
Trong bài viết dưới đây, ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu rõ về bệnh lý này: từ nguyên nhân, triệu chứng, cho đến phương pháp chẩn đoán, điều trị và cách phòng ngừa hiệu quả, dưới góc nhìn chuyên sâu y khoa, cập nhật mới nhất.
Tổng Quan Về Sốt Rét Do Plasmodium malariae
P. malariae là gì?
Plasmodium malariae là một trong 5 chủng ký sinh trùng gây bệnh sốt rét ở người, bên cạnh P. falciparum, P. vivax, P. knowlesi và P. ovale. Tuy nhiên, P. malariae có đặc điểm riêng biệt là gây sốt theo chu kỳ 72 giờ (cứ 3 ngày sốt một lần), khác biệt hoàn toàn với các thể khác thường có chu kỳ 48 giờ.
Do tiến triển âm thầm và ít triệu chứng điển hình, P. malariae dễ bị bỏ sót trong quá trình chẩn đoán, đôi khi kéo dài nhiễm bệnh tiềm ẩn hàng chục năm trong cơ thể người bệnh.
Đặc điểm ký sinh trùng sốt rét P. malariae
- Chu kỳ sinh sản trong máu người là 72 giờ.
- Ưa ký sinh ở hồng cầu già.
- Gây mức độ ký sinh trùng thấp trong máu (parasitemia thấp).
- Có thể tồn tại âm thầm nhiều năm mà không phát bệnh rõ rệt.
Vòng đời P. malariae trong cơ thể người và muỗi
Vòng đời P. malariae khá tương đồng với các loại ký sinh trùng sốt rét khác, gồm hai giai đoạn chính:
1. Trong cơ thể người
- Muỗi Anopheles mang ký sinh trùng tiêm sporozoite vào máu người.
- Sporozoite di chuyển tới gan, phát triển thành merozoite.
- Merozoite xâm nhập hồng cầu, gây vỡ hồng cầu theo chu kỳ 72 giờ, sinh ra cơn sốt.
2. Trong cơ thể muỗi
- Muỗi hút máu người chứa gametocyte (thể giao bào) của P. malariae.
- Trong dạ dày muỗi, giao bào phát triển thành hợp tử, tiếp tục thành sporozoite để lây lan sang người mới.
Nguyên Nhân Và Cơ Chế Gây Bệnh Sốt Rét P. malariae
Đường lây truyền
Bệnh sốt rét do P. malariae chủ yếu lây qua đường muỗi Anopheles đốt người. Ngoài ra, hiếm gặp hơn có thể lây qua truyền máu, ghép tạng từ người nhiễm ký sinh trùng tiềm ẩn.
Khu vực nguy cơ cao bao gồm các vùng rừng núi Đông Nam Á, châu Phi cận Sahara và khu vực Amazon Nam Mỹ.
Yếu tố nguy cơ
- Sinh sống lâu dài hoặc từng đi qua vùng sốt rét lưu hành.
- Không sử dụng các biện pháp phòng chống muỗi hiệu quả.
- Suy giảm miễn dịch, đặc biệt là người lớn tuổi, bệnh nền mạn tính.
- Người từng nhiễm sốt rét P. malariae nhưng chưa được điều trị triệt để.
Cơ chế gây tổn thương và bệnh sinh
Ký sinh trùng P. malariae tấn công chủ yếu hồng cầu già, làm vỡ hồng cầu theo chu kỳ cố định, giải phóng sản phẩm ký sinh trùng vào máu gây ra các cơn sốt điển hình. Bên cạnh đó, quá trình viêm mạn tính kéo dài có thể gây biến chứng:
- Hội chứng thận hư mạn tính (Nephrotic Syndrome): Đặc biệt ở trẻ em châu Phi, nhưng cũng ghi nhận ở người trưởng thành Việt Nam nếu chẩn đoán muộn.
- Suy giảm chức năng miễn dịch.
Triệu Chứng Nhận Biết Sốt Rét Do P. malariae
Đặc trưng của cơn sốt 3 ngày/lần (chu kỳ 72 giờ)
Dấu hiệu điển hình nhất là sốt định kỳ mỗi 72 giờ (3 ngày sốt một lần). Tuy nhiên, vì mức độ ký sinh trùng trong máu thấp, các cơn sốt không quá cao, dễ bị nhầm lẫn với cảm cúm hoặc viêm nhiễm nhẹ khác.
Biểu hiện lâm sàng điển hình và không điển hình
| Triệu chứng điển hình | Triệu chứng không điển hình |
|---|---|
|
|
Nguy cơ biến chứng nếu không điều trị
- Hội chứng thận hư mạn tính dẫn đến suy thận.
- Suy dinh dưỡng, gầy yếu kéo dài.
- Ảnh hưởng đến chất lượng sống, năng suất lao động.
- Nguy cơ tử vong nếu để bệnh kéo dài nhiều năm không điều trị.
“Có những người bị nhiễm P. malariae cả chục năm nhưng không hề biết, bởi triệu chứng âm thầm, chỉ bộc lộ khi cơ thể yếu đi.”
Chẩn Đoán Sốt Rét Do P. malariae
Cận lâm sàng: Soi máu, xét nghiệm PCR, RDT
Chẩn đoán sốt rét P. malariae dựa trên xét nghiệm máu, trong đó:
- Soi lam máu ngoại vi: Phát hiện thể ký sinh trùng đặc trưng (hình chữ nhật, dải mỏng, dạng hoa thị…)
- Test nhanh (RDT): Nhận diện kháng nguyên Plasmodium nhưng độ nhạy với P. malariae không cao.
- PCR: Xác định chủng P. malariae với độ chính xác tuyệt đối.
Phân biệt với các loại sốt rét khác
| Đặc điểm | P. falciparum | P. vivax / P. ovale | P. malariae |
|---|---|---|---|
| Chu kỳ sốt | Không đều, liên tục | 48 giờ | 72 giờ |
| Mức độ nặng | Rất nguy hiểm, tử vong nhanh | Trung bình, hay tái phát | Âm ỉ, dễ bỏ sót, biến chứng thận |
Trường hợp sốt rét không điển hình kéo dài nhiều năm
Nhiều ca bệnh chỉ phát hiện tình cờ khi kiểm tra sức khỏe, hoặc khi đã xuất hiện biến chứng thận, gan do ký sinh trùng tồn tại dai dẳng trong máu, gây viêm mạn tính nội tạng.
Ví dụ thực tế: Một bệnh nhân nam, 52 tuổi, sống ở Gia Lai, phát hiện dương tính P. malariae sau hơn 10 năm bị phù nhẹ không rõ nguyên nhân, xét nghiệm máu tìm ký sinh trùng là chìa khóa chẩn đoán.
Điều Trị Sốt Rét Do P. malariae
Nguyên tắc điều trị theo phác đồ Bộ Y Tế
Việc điều trị sốt rét do P. malariae cần tuân thủ nghiêm ngặt phác đồ chuẩn của Bộ Y Tế Việt Nam nhằm đảm bảo diệt ký sinh trùng triệt để, ngăn ngừa tái phát và biến chứng. Khác với P. vivax hay P. ovale, P. malariae không có giai đoạn ngủ trong gan nên không cần sử dụng Primaquine kéo dài.
Các nguyên tắc cơ bản bao gồm:
- Đảm bảo điều trị đủ liều, đủ thời gian để diệt ký sinh trùng trong máu.
- Giám sát sát sao tình trạng lâm sàng, xét nghiệm trong quá trình điều trị.
- Phòng ngừa biến chứng, đặc biệt là biến chứng thận.
Thuốc điều trị đặc hiệu P. malariae
Phác đồ điều trị thường sử dụng:
- Chloroquin: Thuốc đặc hiệu, liều duy nhất hoặc chia nhỏ trong 3 ngày.
- Artemisinin hoặc ACT: Dùng khi nghi ngờ phối hợp đồng nhiễm với P. falciparum, giúp tăng hiệu quả diệt ký sinh trùng máu nhanh hơn.
Theo khuyến cáo WHO:
“Điều trị P. malariae đơn thuần bằng Chloroquin vẫn đảm bảo hiệu quả nếu không có dấu hiệu kháng thuốc.”
Theo dõi và phòng ngừa tái phát
- Soi lam máu kiểm tra ký sinh trùng sau điều trị từ ngày 3, ngày 7, ngày 14.
- Kiểm tra chức năng thận, phát hiện sớm biến chứng tiềm ẩn.
- Tư vấn bệnh nhân phòng ngừa tái nhiễm bằng cách tránh muỗi đốt tại vùng dịch tễ.
Biện Pháp Phòng Ngừa Và Kiểm Soát Dịch Tễ Sốt Rét P. malariae
Phòng tránh bị muỗi đốt
Đây là biện pháp cơ bản và quan trọng nhất để phòng bệnh sốt rét:
- Ngủ màn tẩm hóa chất diệt muỗi.
- Mặc quần áo dài tay khi vào rừng, khu vực ẩm thấp.
- Dùng kem, xịt chống muỗi, nhất là từ chiều tối đến sáng sớm.
Giám sát vùng dịch tễ, phát hiện sớm
Bộ Y Tế và các Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) địa phương cần duy trì hệ thống giám sát sốt rét chặt chẽ:
- Khám sàng lọc cho đối tượng nguy cơ tại vùng lưu hành bệnh.
- Lấy lam máu định kỳ hoặc khi có triệu chứng nghi ngờ.
Tầm soát ở nhóm nguy cơ cao
Đối tượng nên được ưu tiên xét nghiệm, tầm soát:
- Người lao động thường xuyên vào rừng, làm rẫy.
- Người trở về từ vùng dịch tễ sốt rét.
- Bệnh nhân có triệu chứng sốt không rõ nguyên nhân, đặc biệt nếu sốt theo chu kỳ.
Sốt Rét P. malariae Và Những Câu Chuyện Thực Tế Cảnh Báo
Trường hợp bị sốt rét 10 năm không biết
Thực tế tại Việt Nam ghi nhận không ít trường hợp nhiễm P. malariae kéo dài từ 5-10 năm không được phát hiện, chỉ phát hiện khi đi khám vì biến chứng thận hoặc triệu chứng mệt mỏi kéo dài.
Ví dụ: Một bệnh nhân 47 tuổi ở Kon Tum, làm nghề khai thác rừng, thường xuyên sốt vặt nhưng chủ quan, đến khi phù chân, tiểu ít mới phát hiện suy thận do nhiễm ký sinh trùng P. malariae kéo dài.
Nguy cơ bị nhầm lẫn sang bệnh lý khác (thận, gan)
Nhiều bệnh nhân mắc P. malariae kéo dài bị chẩn đoán nhầm thành:
- Hội chứng thận hư tiên phát.
- Viêm cầu thận mạn.
- Suy gan không rõ nguyên nhân.
Do vậy, trong vùng dịch tễ hoặc bệnh nhân có tiền sử đi rừng, nên nghĩ tới sốt rét P. malariae khi có phù, tiểu ít không rõ nguyên nhân.
Cảnh báo cho người sống lâu trong vùng sốt rét
Những người sống trong vùng sốt rét, nhất là rừng núi miền Trung, Tây Nguyên, cần thận trọng với thể sốt rét P. malariae do diễn biến thầm lặng, khó nhận biết, nguy cơ tích lũy ký sinh trùng âm thầm rất cao.
Kết Luận
Tầm quan trọng của nhận biết sớm và điều trị đúng phác đồ
Sốt rét do P. malariae là thể bệnh dễ bị bỏ sót, gây nguy hiểm âm thầm nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Nhận biết triệu chứng đặc trưng (sốt chu kỳ 72 giờ, mệt mỏi kéo dài, nguy cơ biến chứng thận) chính là chìa khóa giúp điều trị sớm, ngăn ngừa hậu quả lâu dài.
Vai trò của cộng đồng y tế trong phát hiện và phòng chống sốt rét P. malariae
- Nâng cao cảnh giác tại tuyến y tế cơ sở vùng dịch tễ.
- Tăng cường giám sát, chủ động xét nghiệm tầm soát định kỳ.
- Giáo dục người dân hiểu rõ và chủ động phòng ngừa muỗi đốt.
FAQ: Những Thắc Mắc Thường Gặp Về Sốt Rét Do P. malariae
Sốt rét P. malariae có nguy hiểm không?
Có. Tuy ít gây tử vong nhanh như P. falciparum nhưng P. malariae có thể dẫn đến biến chứng suy thận mạn nếu không điều trị triệt để.
P. malariae có gây tái phát như P. vivax không?
Không. P. malariae không có giai đoạn ngủ trong gan nên ít tái phát theo cơ chế giống P. vivax. Tuy nhiên, ký sinh trùng có thể tồn tại lâu trong máu gây tái phát lâm sàng muộn.
Bị sốt nhẹ cách 3 ngày 1 lần có nên đi khám?
Có. Đặc biệt nếu bạn từng đi qua vùng sốt rét lưu hành, sốt định kỳ cách nhau 72 giờ là dấu hiệu đặc trưng của P. malariae, cần làm xét nghiệm máu để chẩn đoán.
Có thể chữa khỏi hoàn toàn sốt rét P. malariae không?
Có. Điều trị đúng phác đồ, đủ liều thuốc có thể diệt ký sinh trùng hoàn toàn và không để lại di chứng.
ThuVienBenh.com – Nơi bạn có thể tìm thấy mọi thông tin y khoa cần thiết, từ triệu chứng đến điều trị, tất cả được cập nhật chính xác, dễ hiểu.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.