Sốt rét do Plasmodium knowlesi – một loài ký sinh trùng sốt rét lây truyền từ khỉ sang người – đang ngày càng được ghi nhận tại các quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Không giống các thể sốt rét thường gặp do P. falciparum hay P. vivax, P. knowlesi có chu kỳ hồng cầu ngắn và khả năng gây biến chứng nhanh, khiến bệnh diễn tiến nặng chỉ trong vài ngày. Điều này khiến việc phát hiện và điều trị kịp thời trở thành yếu tố sống còn.
“Vào năm 2004, tại Malaysia, một người đàn ông 38 tuổi tưởng bị sốt xuất huyết nhưng sau cùng được xác định là nhiễm Plasmodium knowlesi – loài ký sinh trùng gây sốt rét từ khỉ. Từ đó đến nay, hàng ngàn ca tương tự đã được phát hiện ở Đông Nam Á.”
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ cung cấp cho bạn một cái nhìn toàn diện về sốt rét do P. knowlesi: từ nguồn gốc, triệu chứng, phương pháp chẩn đoán, điều trị đến những vấn đề thực tiễn trong công tác kiểm soát dịch bệnh.
1. Tổng quan về bệnh sốt rét do P. knowlesi
1.1 Plasmodium knowlesi là gì?
Plasmodium knowlesi là một loài ký sinh trùng đơn bào thuộc chi Plasmodium – tác nhân gây bệnh sốt rét ở người và động vật linh trưởng. P. knowlesi ban đầu được phát hiện trong máu của loài khỉ đuôi dài và khỉ đuôi lợn ở Đông Nam Á, nhưng từ đầu thế kỷ 21 đã được ghi nhận là có thể gây nhiễm ở người.
Khác với các loài Plasmodium truyền thống, P. knowlesi có chu kỳ hồng cầu chỉ 24 giờ – tức thời gian từ lúc ký sinh trùng xâm nhập đến lúc nhân lên trong hồng cầu chỉ mất 1 ngày. Điều này dẫn đến tốc độ nhân lên rất nhanh và gây nguy cơ biến chứng cao nếu không được điều trị sớm.
1.2 Tại sao được gọi là “sốt rét khỉ”?
Tên gọi “sốt rét khỉ” xuất phát từ việc P. knowlesi là ký sinh trùng chủ yếu ở khỉ, nhưng trong điều kiện tiếp xúc gần giữa người và khỉ hoang dã – như tại các vùng rừng nhiệt đới ở Đông Nam Á – muỗi truyền bệnh có thể hút máu từ khỉ rồi truyền sang người.
Không giống các loại sốt rét khác vốn lây chủ yếu qua người với người, P. knowlesi có đặc trưng lây truyền từ động vật hoang dã sang người (zoonotic malaria), khiến việc kiểm soát trở nên phức tạp hơn nhiều.
1.3 Lịch sử phát hiện và vùng lưu hành
- Năm 1931: P. knowlesi được phát hiện đầu tiên tại Ấn Độ trên khỉ đuôi dài.
- Năm 2004: Ca bệnh đầu tiên ở người được xác định tại Sarawak, Malaysia, qua kỹ thuật sinh học phân tử.
- Hiện nay: Ca bệnh người đã được ghi nhận tại nhiều nước như Malaysia, Thái Lan, Philippines, Indonesia và Việt Nam.
Theo một nghiên cứu của Nature Communications (2018), P. knowlesi là nguyên nhân gây sốt rét chiếm tới 68% số ca sốt rét ở Malaysia, trở thành một mối đe dọa mới cho y tế cộng đồng khu vực.
2. Đường lây truyền và vòng đời ký sinh trùng
2.1 Lây truyền từ khỉ sang người như thế nào?
Lây truyền P. knowlesi sang người xảy ra khi một số loài muỗi Anopheles – chủ yếu là Anopheles leucosphyrus – đốt khỉ nhiễm ký sinh trùng, sau đó đốt người. Quá trình này gọi là “spillover”, xảy ra phổ biến ở các khu vực rừng nhiệt đới, nơi người và động vật hoang dã sống gần nhau.
Những người thường xuyên đi rừng, làm nông lâm nghiệp, hoặc sống tại khu vực sát rừng là đối tượng có nguy cơ cao nhiễm bệnh.
2.2 Vai trò của muỗi Anopheles trong truyền bệnh
Muỗi cái thuộc chi Anopheles là trung gian truyền bệnh chính. Đặc biệt, nhóm muỗi An. leucosphyrus rất phổ biến tại rừng rậm Đông Nam Á và có khả năng truyền P. knowlesi cao hơn các loài khác. Những yếu tố góp phần làm tăng nguy cơ truyền bệnh gồm:
- Muỗi hoạt động vào ban đêm, cả trong và ngoài nhà.
- Môi trường sinh sống gần sông, suối, rừng rậm.
- Biến đổi khí hậu, phá rừng làm mất cân bằng sinh thái, tăng tiếp xúc người-khỉ.
2.3 Vòng đời của P. knowlesi trong cơ thể người
Khi muỗi mang ký sinh trùng đốt người, P. knowlesi xâm nhập vào gan, phát triển thành thể vô tính, rồi tiếp tục sinh sôi trong máu người. Vòng đời trong hồng cầu chỉ kéo dài 24 giờ – ngắn hơn nhiều so với các loài khác (P. falciparum: 48 giờ, P. malariae: 72 giờ).
| Loài Plasmodium | Chu kỳ hồng cầu | Nguy cơ biến chứng |
|---|---|---|
| P. knowlesi | 24 giờ | Cao |
| P. falciparum | 48 giờ | Rất cao |
| P. vivax | 48 giờ | Trung bình |
| P. malariae | 72 giờ | Thấp |
Do tốc độ sinh sản nhanh, bệnh nhân có thể chuyển biến nặng chỉ sau 2–3 ngày kể từ khi khởi phát triệu chứng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
3. Triệu chứng và biểu hiện lâm sàng
3.1 Giai đoạn ủ bệnh
Giai đoạn ủ bệnh thường kéo dài khoảng 9–12 ngày sau khi bị muỗi đốt. Trong thời gian này, bệnh nhân không có triệu chứng rõ ràng nhưng ký sinh trùng đã xâm nhập và phát triển trong gan.
3.2 Triệu chứng sốt rét điển hình
Các triệu chứng thường xuất hiện đột ngột, dễ nhầm với sốt siêu vi hoặc sốt xuất huyết, bao gồm:
- Sốt cao theo cơn, ớn lạnh, rét run
- Đau đầu, đau cơ, đau khớp
- Buồn nôn, nôn, tiêu chảy
- Da xanh xao, mệt mỏi
3.3 Phân biệt với các loại sốt rét khác
Sốt rét do P. knowlesi rất dễ bị chẩn đoán nhầm thành sốt rét do P. malariae nếu chỉ dựa trên kính hiển vi, vì hình thể của hai loài tương đối giống nhau. Tuy nhiên, điểm khác biệt quan trọng là:
- P. knowlesi: chu kỳ sốt 24h, diễn tiến nhanh, có thể gây suy đa tạng.
- P. malariae: chu kỳ sốt 72h, tiến triển chậm, ít biến chứng nặng.
3.4 Biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra
Nếu không được điều trị kịp thời, P. knowlesi có thể gây ra các biến chứng nặng như:
- Suy hô hấp cấp
- Suy thận
- Suy gan
- Giảm tiểu cầu nặng, xuất huyết
- Sốc nhiễm trùng
Theo WHO, tỷ lệ tử vong của sốt rét knowlesi có thể đạt 1–2% nếu không được xử trí kịp thời, đặc biệt ở bệnh nhân lớn tuổi hoặc có bệnh nền.
4. Chẩn đoán sốt rét do Plasmodium knowlesi
4.1 Chẩn đoán lâm sàng ban đầu
Chẩn đoán sốt rét do P. knowlesi thường gặp khó khăn ở giai đoạn đầu vì các triệu chứng không đặc hiệu và dễ nhầm với các bệnh nhiễm trùng khác như sốt xuất huyết, cúm, hay viêm đường hô hấp. Các dấu hiệu cần nghi ngờ bao gồm:
- Sốt kéo dài không rõ nguyên nhân, đặc biệt ở người sống gần rừng hoặc vừa đi rừng.
- Rét run từng cơn đi kèm với đau đầu, đau cơ, mệt mỏi.
- Tiểu cầu giảm, bạch cầu thấp, chức năng gan thận bất thường.
4.2 Xét nghiệm máu và kỹ thuật PCR
Xét nghiệm máu ngoại vi tìm ký sinh trùng bằng soi kính hiển vi là phương pháp phổ biến nhất. Tuy nhiên, để phân biệt chính xác P. knowlesi với các loài Plasmodium khác, kỹ thuật sinh học phân tử PCR là tiêu chuẩn vàng. Một số cơ sở y tế hiện đại có thể sử dụng xét nghiệm chẩn đoán nhanh (RDT), nhưng độ nhạy với P. knowlesi vẫn còn hạn chế.
Các chỉ số xét nghiệm cần quan tâm:
- Tiểu cầu: Giảm rõ rệt
- AST/ALT: Tăng nhẹ đến vừa
- Creatinine: Tăng nếu có biến chứng thận
- CRP: Tăng trong pha viêm cấp
4.3 Sai sót trong chẩn đoán do nhầm với P. malariae
Do hình thái của P. knowlesi dưới kính hiển vi tương tự P. malariae ở giai đoạn vòng nhẫn, nên các kỹ thuật viên thiếu kinh nghiệm dễ đưa ra chẩn đoán sai. Đây là nguyên nhân khiến bệnh nhân không được điều trị kịp thời bằng phác đồ phù hợp.
5. Điều trị và phác đồ hiện hành
5.1 Thuốc đặc trị: Chloroquin, Artesunate, ACTs
Hiện nay, phác đồ điều trị sốt rét do P. knowlesi không khác biệt nhiều so với điều trị các thể sốt rét không kháng thuốc khác. Theo WHO và Bộ Y tế Việt Nam, lựa chọn điều trị như sau:
- Chloroquin: Sử dụng cho ca bệnh nhẹ, không biến chứng.
- Artesunate đường tĩnh mạch: Dành cho ca bệnh nặng hoặc không thể uống thuốc.
- ACTs (Artemisinin-based Combination Therapy): Dùng thay thế khi cần điều trị hiệu quả và rút ngắn thời gian nhiễm.
5.2 Theo dõi bệnh nhân nội trú
Bệnh nhân cần được nhập viện và theo dõi sát ít nhất 72 giờ đầu, đặc biệt nếu có dấu hiệu giảm tiểu cầu nhanh, rối loạn huyết động hoặc men gan tăng cao. Các chỉ số cần theo dõi:
- Nhiệt độ, mạch, huyết áp mỗi 2-4 giờ
- Đếm ký sinh trùng hàng ngày
- Chức năng gan thận mỗi 24-48 giờ
5.3 Xử trí biến chứng
Khi có biến chứng, xử trí nên phối hợp đa chuyên khoa. Một số hướng xử trí cụ thể:
- Suy thận: Truyền dịch cẩn thận, lọc máu nếu cần.
- Rối loạn điện giải: Bù kali, natri, canxi theo kết quả.
- Suy gan: Theo dõi đông máu, truyền huyết tương nếu có xuất huyết.
6. Phòng ngừa và kiểm soát dịch tễ
6.1 Kiểm soát muỗi và môi trường sống
Vì P. knowlesi là bệnh truyền từ khỉ qua muỗi sang người, nên việc phòng bệnh cần tập trung vào kiểm soát muỗi và giảm tiếp xúc giữa người và muỗi.
- Ngủ mùng, sử dụng mùng tẩm hóa chất.
- Phun thuốc diệt muỗi định kỳ tại khu dân cư gần rừng.
- Tránh vào rừng vào chiều tối hoặc đêm – thời điểm muỗi hoạt động mạnh nhất.
6.2 Trang bị kiến thức cộng đồng
Cộng đồng sống tại vùng có nguy cơ cần được tuyên truyền về dấu hiệu bệnh và cách phòng tránh. Đặc biệt nhóm đi rừng, lâm nghiệp, khai thác lâm sản cần được cấp phát thuốc phòng ngừa nếu cần thiết.
6.3 Vai trò của ngành y tế trong giám sát bệnh
Ngành y tế cần phối hợp các đơn vị chuyên ngành để:
- Tăng cường xét nghiệm tại tuyến huyện, xã.
- Đào tạo nhân viên y tế phát hiện ca bệnh nghi ngờ.
- Thiết lập hệ thống cảnh báo sớm tại vùng lưu hành.
7. Tình hình sốt rét do P. knowlesi tại Việt Nam
7.1 Ca bệnh ghi nhận và xu hướng gia tăng
Theo Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương, số ca sốt rét do P. knowlesi tại Việt Nam đã được ghi nhận rải rác tại một số tỉnh giáp Lào và Campuchia, như Gia Lai, Đắk Lắk, Quảng Nam và Quảng Trị. Tuy chưa thành dịch, nhưng nguy cơ lây lan cộng đồng vẫn hiện hữu.
7.2 Đặc điểm vùng lưu hành
Hầu hết ca bệnh đều liên quan đến người có hoạt động trong rừng sâu, nơi có nhiều khỉ và muỗi Anopheles sinh sống. Việc phá rừng, xây dựng thủy điện, giao thương xuyên biên giới cũng làm tăng nguy cơ bùng phát bệnh.
7.3 Khuyến cáo của Viện Sốt rét – KST – Côn trùng
Viện khuyến cáo các tỉnh vùng núi và Tây Nguyên cần:
- Tăng cường giám sát ca bệnh nghi ngờ có yếu tố dịch tễ vùng rừng.
- Phân tích gen ký sinh trùng trong ca bệnh không rõ nguyên nhân.
- Đưa nội dung sốt rét do P. knowlesi vào đào tạo nhân viên y tế.
8. Kết luận
8.1 Vai trò cảnh giác và sàng lọc
Sốt rét do P. knowlesi tuy chưa phổ biến tại Việt Nam nhưng đang có xu hướng gia tăng tại nhiều nước Đông Nam Á. Với đặc điểm dễ chẩn đoán nhầm và khả năng diễn tiến nhanh, bệnh đòi hỏi sự cảnh giác cao từ tuyến y tế cơ sở đến các bệnh viện tuyến trên.
8.2 Cập nhật y học trong bối cảnh bệnh truyền từ động vật
Sự gia tăng các bệnh truyền từ động vật sang người, trong đó có sốt rét khỉ, là lời cảnh báo về sự cần thiết của mô hình y tế “Một Sức khỏe” – phối hợp giữa y học người, thú y và bảo vệ môi trường.
Truy cập ThuVienBenh.com – nơi bạn có thể tìm thấy mọi thông tin y học cần thiết: từ triệu chứng đến điều trị, tất cả được cập nhật đầy đủ và dễ hiểu.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Sốt rét do P. knowlesi có lây từ người sang người không?
Không. Bệnh chủ yếu lây truyền từ khỉ sang người qua trung gian muỗi Anopheles.
2. Có thể phòng sốt rét khỉ bằng vaccine không?
Hiện chưa có vaccine phòng ngừa đặc hiệu cho P. knowlesi. Biện pháp phòng bệnh chính là tránh bị muỗi đốt.
3. Làm sao phân biệt sốt rét P. knowlesi với sốt xuất huyết?
Triệu chứng có thể giống nhau nhưng xét nghiệm máu sẽ giúp chẩn đoán. Sốt rét có thể thấy ký sinh trùng trong máu, trong khi sốt xuất huyết có NS1 dương tính và tiểu cầu giảm đặc trưng.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.