Sốt rét là một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, lây truyền chủ yếu qua vết đốt của muỗi cái Anopheles. Đây là bệnh có thể gây ra tử vong nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, đặc biệt phổ biến ở các vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới như châu Phi, Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam.
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), năm 2022 có khoảng 249 triệu ca mắc sốt rét trên toàn cầu, trong đó có hơn 600.000 ca tử vong. Dù sốt rét đã được kiểm soát phần nào, nhưng ở nhiều khu vực nghèo, bệnh vẫn đang là một gánh nặng y tế công cộng đáng kể.
Nguyên nhân gây bệnh sốt rét
Ký sinh trùng Plasmodium và các chủng phổ biến
Sốt rét được gây ra bởi một trong năm loài ký sinh trùng Plasmodium sau:
- P. falciparum: Chủng nguy hiểm nhất, gây sốt rét ác tính và có tỷ lệ tử vong cao.
- P. vivax: Phổ biến tại châu Á và Nam Mỹ, có thể tái phát nhiều lần.
- P. malariae: Ít phổ biến, gây sốt rét nhẹ nhưng dai dẳng.
- P. ovale: Phổ biến ở Tây Phi.
- P. knowlesi: Chủng truyền từ khỉ sang người, phổ biến tại Đông Nam Á.
Sau khi xâm nhập vào cơ thể, ký sinh trùng sẽ tấn công tế bào gan, sinh sản và tiếp tục phá hủy các hồng cầu – chính điều này gây ra hiện tượng sốt theo chu kỳ.
Vai trò của muỗi Anopheles trong lây truyền
Muỗi cái thuộc chi Anopheles là vật trung gian truyền bệnh chính. Khi đốt người đã nhiễm bệnh, muỗi hút máu chứa ký sinh trùng, sau đó truyền sang người lành thông qua vết đốt mới. Đặc điểm của muỗi này là hoạt động mạnh vào ban đêm, đặc biệt là từ 9 giờ tối đến 5 giờ sáng hôm sau.
Ở Việt Nam, các tỉnh miền núi, vùng sâu vùng xa có điều kiện sinh sống thuận lợi cho muỗi Anopheles nên tỷ lệ mắc sốt rét vẫn còn tồn tại, đặc biệt là vào mùa mưa.
Triệu chứng của bệnh sốt rét
Triệu chứng thường gặp
Sau thời gian ủ bệnh từ 7–30 ngày (tùy loài Plasmodium), người bệnh bắt đầu xuất hiện các triệu chứng sau:
- Sốt cao từng cơn (39–41°C), kéo dài từ 6–10 tiếng.
- Rét run, đổ mồ hôi nhiều.
- Đau đầu, buồn nôn hoặc nôn.
- Đau cơ, đau khớp, mệt mỏi toàn thân.
- Tiêu chảy (đôi khi gặp ở trẻ nhỏ).
Biểu hiện đặc trưng nhất là các cơn sốt theo chu kỳ, lặp lại mỗi 48 giờ hoặc 72 giờ tùy chủng Plasmodium.
Triệu chứng theo từng giai đoạn
Sốt rét tiến triển qua ba giai đoạn lâm sàng điển hình:
- Giai đoạn rét run: Cơ thể lạnh toát, rùng mình dữ dội, môi tím tái, da nổi gai ốc, kéo dài từ 15 phút đến 1 giờ.
- Giai đoạn sốt cao: Thân nhiệt tăng vọt, da đỏ bừng, đau đầu dữ dội, có thể kèm mê sảng hoặc co giật.
- Giai đoạn vã mồ hôi: Hạ sốt nhanh, cơ thể đổ mồ hôi ướt đẫm, người bệnh cảm thấy mệt mỏi rã rời.
Ở trẻ em và phụ nữ mang thai, triệu chứng có thể không điển hình, khiến việc chẩn đoán lâm sàng gặp khó khăn nếu không có xét nghiệm hỗ trợ.
Biến chứng nguy hiểm của sốt rét
Sốt rét ác tính
Sốt rét ác tính do P. falciparum có thể dẫn đến:
- Suy thận cấp.
- Phù phổi cấp.
- Hôn mê sốt rét (nhiễm ký sinh trùng lên não).
- Thiếu máu nặng do tan hồng cầu.
Đây là thể bệnh có nguy cơ tử vong cao nhất nếu không được điều trị đúng phác đồ trong vòng 24–48 giờ.
Ảnh hưởng đến thai kỳ và trẻ nhỏ
Phụ nữ mang thai mắc sốt rét có nguy cơ:
- Sẩy thai hoặc sinh non.
- Thiếu máu nặng trong thai kỳ.
- Trẻ sinh ra nhẹ cân, chậm phát triển trí tuệ.
Trẻ nhỏ bị sốt rét có thể bị co giật, viêm não, hạ đường huyết và tổn thương thần kinh vĩnh viễn nếu không được điều trị kịp thời.
Phương pháp chẩn đoán bệnh sốt rét
Xét nghiệm máu tìm ký sinh trùng
Chẩn đoán chính xác bệnh sốt rét chủ yếu dựa vào xét nghiệm máu. Đây là phương pháp đáng tin cậy giúp phát hiện ký sinh trùng Plasmodium trong máu bệnh nhân. Các kỹ thuật bao gồm:
- Phết máu ngoại vi (giọt máu mỏng): Giúp xác định loài Plasmodium gây bệnh.
- Giọt máu đặc: Có độ nhạy cao, phát hiện được lượng ký sinh trùng rất thấp.
- Test nhanh (RDT): Phát hiện kháng nguyên đặc hiệu của ký sinh trùng sốt rét, cho kết quả trong 15–20 phút.
Xét nghiệm máu cần thực hiện ít nhất 3 lần trong 3 ngày liên tiếp nếu kết quả ban đầu âm tính nhưng vẫn nghi ngờ bệnh.
Chẩn đoán phân biệt với các bệnh sốt khác
Vì triệu chứng sốt rét dễ nhầm lẫn với nhiều bệnh lý khác nên việc chẩn đoán phân biệt là cần thiết, đặc biệt với:
- Sốt xuất huyết Dengue
- Thương hàn
- Viêm não virus
- COVID-19
- Viêm gan siêu vi
Việc kết hợp khám lâm sàng, yếu tố dịch tễ và xét nghiệm máu sẽ giúp đưa ra chẩn đoán chính xác nhất.
Các phương pháp điều trị sốt rét hiện nay
Thuốc điều trị đặc hiệu
Điều trị sốt rét dựa trên loại ký sinh trùng và mức độ nặng của bệnh. Một số thuốc chính thường được sử dụng bao gồm:
- Artemisinin và dẫn xuất (ACT): Là liệu pháp hàng đầu hiện nay trong điều trị sốt rét do P. falciparum.
- Chloroquine: Hiệu quả với P. vivax, P. malariae, P. ovale (nhưng không hiệu quả với chủng kháng thuốc).
- Primaquine: Diệt thể ngủ trong gan (chủ yếu với P. vivax và P. ovale) để ngăn tái phát.
Trong trường hợp sốt rét ác tính hoặc bệnh nhân không uống được thuốc, cần truyền thuốc qua đường tĩnh mạch dưới sự theo dõi chặt chẽ của nhân viên y tế.
Hướng dẫn dùng thuốc đúng cách
Người bệnh cần tuân thủ tuyệt đối theo chỉ định bác sĩ:
- Dùng đúng loại thuốc, đúng liều lượng và đủ thời gian.
- Không tự ý ngưng thuốc khi thấy đỡ sốt.
- Tái khám đúng hẹn để kiểm tra ký sinh trùng trong máu.
Việc điều trị không đầy đủ hoặc dùng sai thuốc có thể dẫn đến kháng thuốc – một trong những vấn đề y tế công cộng lớn hiện nay, đặc biệt tại khu vực sông Mê Kông.
Phòng ngừa bệnh sốt rét hiệu quả
Sử dụng màn tẩm hóa chất diệt muỗi
Phòng bệnh là biện pháp hiệu quả và ít tốn kém nhất. Một số cách phòng tránh phổ biến bao gồm:
- Ngủ màn tẩm hóa chất (màn permethrin hoặc deltamethrin).
- Phun thuốc diệt muỗi định kỳ trong nhà và xung quanh khu vực sinh sống.
- Mặc quần áo dài tay vào ban đêm, dùng kem xua muỗi khi đi rừng.
Tiêm vaccine phòng sốt rét (nếu có)
Vaccine RTS,S/AS01 (Mosquirix) là loại vaccine phòng sốt rét đầu tiên được WHO khuyến nghị sử dụng tại các quốc gia châu Phi. Tuy nhiên, tại Việt Nam, vaccine này chưa được triển khai phổ biến.
Với người đi du lịch hoặc công tác tại vùng dịch, bác sĩ có thể chỉ định dùng thuốc dự phòng trước khi khởi hành.
Câu hỏi thường gặp về sốt rét (FAQ)
Sốt rét có lây từ người sang người không?
Không. Sốt rét không lây trực tiếp từ người sang người qua tiếp xúc thông thường. Bệnh chỉ lây khi muỗi Anopheles hút máu người bệnh rồi đốt người khác. Ngoài ra, sốt rét cũng có thể lây qua truyền máu hoặc truyền từ mẹ sang con (rất hiếm).
Có cần kiêng gì trong quá trình điều trị?
Người bệnh nên:
- Không tắm nước lạnh khi đang sốt.
- Tránh làm việc nặng, cần nghỉ ngơi tuyệt đối.
- Ăn uống đầy đủ chất, đặc biệt thực phẩm dễ tiêu như cháo, súp.
- Không tự ý dùng thuốc hạ sốt ngoài chỉ định bác sĩ.
Kết luận: Chủ động phòng ngừa để bảo vệ sức khỏe
Sốt rét là bệnh nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể phòng tránh và điều trị hiệu quả nếu được phát hiện sớm. Việc hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng và phương pháp phòng ngừa không chỉ giúp bảo vệ bản thân mà còn giảm thiểu nguy cơ lây lan trong cộng đồng.
Hãy chủ động sử dụng màn tẩm hóa chất, tránh muỗi đốt và đi khám ngay khi có dấu hiệu sốt bất thường, đặc biệt sau khi đi rừng hoặc đến vùng dịch tễ.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.