Sốc phản vệ là một trong những phản ứng dị ứng nghiêm trọng nhất, có thể gây tử vong trong vòng vài phút nếu không được xử trí kịp thời. Mặc dù hiếm gặp nhưng tình trạng này có thể xảy ra ở bất kỳ ai và trong nhiều hoàn cảnh khác nhau – từ tiêm thuốc, ăn thực phẩm cho đến bị côn trùng đốt. Việc hiểu rõ nguyên nhân, dấu hiệu và phương pháp xử lý sốc phản vệ không chỉ giúp bảo vệ bản thân mà còn có thể cứu sống người khác trong tình huống nguy cấp.
Theo Tổ chức Dị ứng Thế giới (WAO), tỷ lệ mắc sốc phản vệ đang gia tăng toàn cầu, đặc biệt ở trẻ em. Tại Việt Nam, các cơ sở y tế tuyến đầu đã ghi nhận ngày càng nhiều ca sốc phản vệ do thuốc, thực phẩm và vaccine. Chính vì vậy, việc trang bị kiến thức y khoa cơ bản nhưng chính xác, dễ hiểu là điều vô cùng cần thiết.
Sốc phản vệ là gì?
Sốc phản vệ (anaphylaxis) là một phản ứng dị ứng toàn thân, xảy ra rất nhanh và có thể đe dọa tính mạng người bệnh. Khi cơ thể tiếp xúc với một chất gây dị ứng (dị nguyên), hệ miễn dịch phản ứng thái quá bằng cách giải phóng ồ ạt các chất trung gian như histamin, gây nên tình trạng tụt huyết áp, suy hô hấp, rối loạn tuần hoàn và có thể dẫn đến tử vong nếu không được xử trí ngay lập tức.
Theo Học viện Dị ứng, Hen suyễn & Miễn dịch học Hoa Kỳ (AAAAI), sốc phản vệ được định nghĩa là “một phản ứng dị ứng nghiêm trọng, có tính chất hệ thống, xảy ra nhanh chóng và có thể gây tử vong”. Biểu hiện có thể đa dạng và không phải lúc nào cũng giống nhau ở mọi bệnh nhân.
Ví dụ thực tế: Năm 2023, Bệnh viện Bạch Mai tiếp nhận một ca bệnh 45 tuổi bị sốc phản vệ sau khi dùng thuốc kháng sinh nhóm beta-lactam. Bệnh nhân xuất hiện mẩn đỏ toàn thân, tụt huyết áp và ngưng thở trong vòng 15 phút sau tiêm – rất may đã được cấp cứu kịp thời và qua cơn nguy kịch.
Nguyên nhân gây sốc phản vệ
Có rất nhiều tác nhân gây sốc phản vệ, và trong nhiều trường hợp, chính người bệnh cũng không biết mình bị dị ứng với chất đó. Dưới đây là các nhóm nguyên nhân thường gặp:
1. Thuốc
Thuốc là nguyên nhân hàng đầu gây sốc phản vệ tại các cơ sở y tế.
- Kháng sinh: Penicillin và cephalosporin là hai nhóm phổ biến nhất.
- Thuốc giảm đau: Như aspirin, ibuprofen, diclofenac.
- Thuốc gây mê/gây tê: Được sử dụng trong phẫu thuật hoặc nha khoa.
- Thuốc điều trị ung thư: Một số thuốc hóa trị cũng có thể gây phản vệ.
2. Thực phẩm
Thực phẩm là nguyên nhân phổ biến gây sốc phản vệ ở trẻ em và người lớn tuổi. Một số loại thực phẩm nguy cơ cao bao gồm:
- Đậu phộng: Là dị nguyên phổ biến nhất ở trẻ em.
- Hải sản: Tôm, cua, mực có protein dễ gây dị ứng.
- Sữa bò, trứng gà: Gặp nhiều ở trẻ nhỏ.
- Các loại hạt: Hạnh nhân, óc chó, điều…
3. Côn trùng đốt
Nọc độc của một số loài côn trùng có thể gây phản ứng dị ứng nặng, đặc biệt ở người có cơ địa mẫn cảm:
- Ong: Nọc độc gây phóng thích histamin mạnh.
- Kiến lửa, muỗi: Một số trường hợp ghi nhận phản vệ do vết cắn.
4. Vaccine và các chế phẩm sinh học
Mặc dù tỷ lệ phản vệ do vaccine rất thấp (khoảng 1/1.000.000 liều), nhưng vẫn có thể xảy ra, nhất là ở những người có tiền sử dị ứng. Việc tiêm chủng tại cơ sở y tế có trang thiết bị cấp cứu là bắt buộc.
5. Chất liệu latex
Găng tay y tế, băng keo dán, bao cao su làm từ cao su tự nhiên (latex) có thể gây sốc phản vệ ở một số người, đặc biệt là nhân viên y tế hoặc người tiếp xúc nhiều.
Cơ chế gây ra sốc phản vệ
Khi tiếp xúc với dị nguyên, hệ miễn dịch của cơ thể phản ứng bằng cách tạo ra kháng thể IgE đặc hiệu. Những kháng thể này gắn vào tế bào mast và bạch cầu ái kiềm, kích hoạt sự giải phóng hàng loạt hóa chất trung gian như histamin, leukotriene, prostaglandin.
Các chất này gây:
- Giãn mạch máu: Dẫn đến tụt huyết áp nghiêm trọng.
- Co thắt phế quản: Gây khó thở, thở rít, thiếu oxy.
- Tăng tính thấm mao mạch: Gây phù nề, nổi mẩn.
Theo nghiên cứu đăng trên Tạp chí Y học lâm sàng Việt Nam (2022), 95% bệnh nhân sốc phản vệ có liên quan đến ít nhất một trong ba cơ quan: hô hấp, tim mạch và da.
Dấu hiệu và triệu chứng của sốc phản vệ
Triệu chứng của sốc phản vệ có thể xuất hiện rất nhanh – thường trong vòng vài phút sau tiếp xúc với dị nguyên. Đôi khi, phản ứng có thể xảy ra sau vài giờ.
Triệu chứng điển hình
- Da: Mẩn đỏ, nổi mề đay, ngứa ngáy, phù mặt, phù mí mắt, môi, lưỡi.
- Hô hấp: Khò khè, khó thở, nghẹt thở, thở nhanh, rít.
- Tim mạch: Tụt huyết áp, tim đập nhanh, chóng mặt, ngất xỉu.
- Tiêu hóa: Buồn nôn, đau bụng, nôn, tiêu chảy.
Thời gian khởi phát
Hầu hết phản ứng xảy ra trong vòng 30 phút đầu. Trường hợp khởi phát chậm thường liên quan đến dị ứng thực phẩm hoặc thuốc uống.
Mức độ biểu hiện
| Mức độ | Biểu hiện |
|---|---|
| Nhẹ | Ngứa, nổi mề đay, đỏ da, không tụt huyết áp |
| Vừa | Khó thở, phù mặt, đau bụng, huyết áp giảm nhẹ |
| Nặng | Tụt huyết áp nặng, ngưng thở, ngưng tim |
Chẩn Đoán Sốc Phản Vệ: Nhận Diện Nhanh, Hành Động Kịp Thời
Việc chẩn đoán sốc phản vệ chủ yếu dựa vào các tiêu chuẩn lâm sàng, tức là nhận diện nhanh các dấu hiệu và triệu chứng ngay khi chúng xuất hiện. Theo hướng dẫn của Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Quốc gia Hoa Kỳ (NIAID), chẩn đoán sốc phản vệ rất có khả năng nếu bệnh nhân có một trong ba bối cảnh sau:
- Bối cảnh 1 (Phổ biến nhất): Khởi phát các triệu chứng cấp tính (vài phút đến vài giờ) ở da và/hoặc niêm mạc (ví dụ: nổi mề đay, ngứa, phù môi-lưỡi) KÈM THEO một trong hai dấu hiệu sau:
- Suy hô hấp: Khó thở, thở rít, co thắt phế quản.
- Tụt huyết áp: Hoặc các dấu hiệu của suy giảm chức năng cơ quan (ví dụ: ngất xỉu, chóng mặt).
- Bối cảnh 2: Khởi phát nhanh các triệu chứng ở hai hoặc nhiều cơ quan sau khi tiếp xúc với một dị nguyên nghi ngờ:
- Da/Niêm mạc (như trên).
- Hô hấp (như trên).
- Tim mạch (tụt huyết áp).
- Tiêu hóa (đau bụng quặn, nôn mửa).
- Bối cảnh 3: Tụt huyết áp cấp tính sau khi tiếp xúc với một dị nguyên đã biết của bệnh nhân.
Việc nhận biết nhanh theo các tiêu chuẩn này là cực kỳ quan trọng vì nó quyết định đến việc xử trí ngay lập tức, đặc biệt là việc sử dụng Adrenaline.
XỬ TRÍ CẤP CỨU SỐC PHẢN VỆ: ADRENALINE LÀ SINH MẠNG!
Đây là phần quan trọng nhất. Khi nhận thấy một người có dấu hiệu sốc phản vệ, mỗi giây đều quý giá. Nguyên tắc vàng là: Nhanh chóng, bình tĩnh và hành động đúng.
Bước 1: Ngừng Ngay Lập Tức Việc Tiếp Xúc Với Dị Nguyên
- Nếu đang tiêm hoặc truyền thuốc: Dừng ngay lập tức.
- Nếu bị côn trùng đốt: Nhẹ nhàng lấy ngòi côn trùng ra bằng cách khều ngang, không bóp nặn để tránh nọc độc lan thêm.
- Nếu do thực phẩm: Ngừng ăn ngay.
Bước 2: Gọi Cấp Cứu Ngay Lập Tức – 115
Dù triệu chứng có vẻ nhẹ, hãy gọi ngay xe cấp cứu (số 115 tại Việt Nam). Sốc phản vệ có thể diễn tiến rất nhanh và không thể lường trước. Hãy thông báo rõ ràng: “Có người bị phản ứng dị ứng nghiêm trọng, nghi ngờ sốc phản vệ”.
Bước 3: Sử Dụng Adrenaline – Liều Thuốc Cứu Mạng
Adrenaline (Epinephrine) là thuốc duy nhất có thể đảo ngược các triệu chứng nguy hiểm của sốc phản vệ (tụt huyết áp, co thắt phế quản).
- Nếu có bút tiêm Adrenaline tự động (ví dụ: EpiPen):
- Tháo nắp an toàn.
- Áp mạnh đầu kim vào mặt ngoài đùi (có thể tiêm xuyên qua lớp quần áo).
- Giữ yên trong khoảng 3-10 giây (theo hướng dẫn của nhà sản xuất) để đảm bảo toàn bộ liều thuốc được tiêm vào cơ bắp.
- Rút bút tiêm ra và xoa nhẹ vị trí tiêm trong 10 giây.
- Tại cơ sở y tế: Các nhân viên y tế sẽ tiêm bắp Adrenaline theo phác đồ của Bộ Y tế, thường là ở mặt trước-ngoài đùi.
Lưu ý quan trọng: Không được trì hoãn việc tiêm Adrenaline để chờ đợi các loại thuốc khác như kháng histamin hay corticoid. Các thuốc này chỉ có tác dụng hỗ trợ và không thể cứu sống bệnh nhân trong cơn cấp.
Bước 4: Đặt Bệnh Nhân Ở Tư Thế Đúng
- Nếu bệnh nhân tỉnh táo và không khó thở nhiều: Đặt nằm ngửa, chân kê cao hơn đầu để tăng lượng máu về tim và não.
- Nếu bệnh nhân nôn hoặc khó thở: Đặt ở tư thế nằm nghiêng an toàn để tránh hít sặc.
- Tuyệt đối không để bệnh nhân đột ngột ngồi dậy hoặc đứng lên, vì điều này có thể gây tụt huyết áp tư thế đứng và ngưng tim.
Bước 5: Theo Dõi Và Hỗ Trợ Cho Đến Khi Cấp Cứu Đến
- Theo dõi liên tục ý thức, nhịp thở và mạch của bệnh nhân.
- Nới lỏng quần áo chật.
- Nếu bệnh nhân ngưng thở, ngưng tim, hãy tiến hành hồi sức tim phổi (CPR) nếu bạn đã được huấn luyện.
- Một liều Adrenaline thứ hai có thể được tiêm sau 5-15 phút nếu triệu chứng không cải thiện.
Phòng Ngừa Sốc Phản Vệ: Chủ Động Để An Toàn
Đối với những người đã từng bị sốc phản vệ, phòng ngừa là biện pháp quan trọng nhất.
- Xác định và Tránh Xa Dị Nguyên:
- Thực hiện các xét nghiệm dị ứng (test lẩy da, xét nghiệm máu) để xác định chính xác tác nhân gây bệnh.
- Đọc kỹ nhãn thành phần thực phẩm, thuốc.
- Thông báo cho bác sĩ, nha sĩ về tiền sử dị ứng của mình trước mỗi lần điều trị.
- Luôn Mang Theo Bút Tiêm Adrenaline Tự Động:
- Đây là vật bất ly thân. Hãy đảm bảo bạn và người thân biết cách sử dụng nó.
- Kiểm tra hạn sử dụng thường xuyên và thay thế khi cần.
- Đeo Vòng Tay hoặc Dây Chuyền Cảnh Báo Y Tế:
- Ghi rõ thông tin về tình trạng dị ứng của bạn. Điều này rất hữu ích trong trường hợp bạn không thể giao tiếp.
- Xây Dựng Kế Hoạch Hành Động Phản Vệ:
- Làm việc với bác sĩ để có một kế hoạch bằng văn bản, mô tả rõ các dấu hiệu nhận biết và các bước cần thực hiện khi phản ứng xảy ra. Chia sẻ kế hoạch này với gia đình, bạn bè và đồng nghiệp.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQs)
1. Sốc phản vệ có thể tái phát không? Có. Bất cứ khi nào bạn tiếp xúc lại với dị nguyên đã gây phản ứng, bạn đều có nguy cơ bị sốc phản vệ tái phát, thậm chí có thể nặng hơn lần trước. Vì vậy, việc phòng ngừa là cực kỳ quan trọng.
2. Tiêm Adrenaline có nguy hiểm không? Trong tình huống sốc phản vệ, lợi ích của việc tiêm Adrenaline vượt xa mọi nguy cơ. Các tác dụng phụ như tim đập nhanh, run rẩy, lo lắng thường chỉ là tạm thời. Ngược lại, việc không sử dụng Adrenaline có thể dẫn đến tử vong.
3. Tôi có thể dùng thuốc chống dị ứng (kháng histamin) thay cho Adrenaline không? KHÔNG BAO GIỜ. Thuốc kháng histamin (như cetirizine, loratadine) chỉ giúp giảm ngứa, nổi mề đay và tác dụng rất chậm. Chúng hoàn toàn không có tác dụng trên các triệu chứng nguy hiểm đến tính mạng như tụt huyết áp hay co thắt đường thở. Adrenaline là thuốc duy nhất có thể cứu bạn.
4. Phản ứng “hai pha” là gì? Phản ứng hai pha là tình trạng các triệu chứng sốc phản vệ quay trở lại sau khi đã thuyên giảm ban đầu, thường xảy ra trong vòng 8-12 giờ sau phản ứng đầu tiên mà không cần tiếp xúc lại với dị nguyên. Đây là lý do tại sao tất cả bệnh nhân sau khi bị sốc phản vệ cần được theo dõi tại bệnh viện ít nhất 4-6 giờ, thậm chí lâu hơn.
Kết Luận
Sốc phản vệ là một cấp cứu y tế tối khẩn cấp, nhưng hoàn toàn có thể xử trí thành công nếu được nhận biết sớm và can thiệp đúng cách. Chìa khóa vàng nằm ở việc sử dụng Adrenaline ngay lập tức. Việc trang bị kiến thức cho bản thân và cộng đồng về các dấu hiệu cảnh báo, các bước sơ cứu ban đầu và tầm quan trọng của việc phòng ngừa không chỉ là trách nhiệm cá nhân mà còn là một hành động nhân văn, có thể cứu một mạng người trong gang tấc. Hãy luôn chuẩn bị, đừng bao giờ chủ quan.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.