Say độ cao là một hiện tượng thường gặp ở những người leo núi, du lịch hoặc sinh sống ở khu vực có độ cao lớn. Tuy nhiên, rất ít người hiểu rõ về mức độ nguy hiểm và cách phòng tránh căn bệnh này. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ giúp bạn hiểu sâu hơn về say độ cao, từ cơ chế xảy ra đến những giải pháp phòng ngừa hiệu quả nhất.
ThuVienBenh.com – Nơi bạn có thể tìm thấy mọi thông tin y khoa cần thiết: từ triệu chứng đến điều trị, tất cả đều được cập nhật chính xác và dễ hiểu.
1. Say độ cao là gì?
Say độ cao (Altitude Sickness hay Acute Mountain Sickness – AMS) là tình trạng rối loạn sinh lý xảy ra khi cơ thể không kịp thích nghi với tình trạng thiếu oxy ở độ cao trên 2.500m so với mực nước biển. Không khí ở độ cao này trở nên loãng, lượng oxy giảm, khiến cho các cơ quan trong cơ thể, đặc biệt là não và phổi, bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có đến 25% người leo núi trên 2.500m bị các triệu chứng của say độ cao. Tuy nhiên, nếu không được xử trí kịp thời, bệnh có thể tiến triển thành các biến chứng nặng như phù não hoặc phù phổi do độ cao, dẫn đến tử vong.
“Trong chuyến leo Fansipan đầu tiên, chị Thu Hằng – một nhân viên văn phòng ở Hà Nội – bắt đầu có dấu hiệu đau đầu dữ dội và nôn ói sau khi lên độ cao 3.000m. Chị cho biết: ‘Tôi chưa bao giờ nghĩ mình sẽ bị say độ cao vì vốn khỏe mạnh, nhưng khi lên đỉnh thì mọi thứ trở nên chóng mặt, tôi phải nằm thở oxy hơn 30 phút mới ổn.’”
2. Nguyên nhân gây ra say độ cao
Say độ cao xảy ra do cơ thể chưa kịp thích nghi với điều kiện oxy thấp và áp suất khí quyển giảm nhanh khi tăng độ cao. Các yếu tố sau đây làm tăng nguy cơ mắc bệnh:
- Tăng độ cao quá nhanh: Leo núi hoặc di chuyển đến độ cao lớn trong thời gian ngắn khiến cơ thể chưa kịp sản xuất đủ hồng cầu để vận chuyển oxy.
- Không có thời gian thích nghi: Không dành thời gian nghỉ lại ở các độ cao trung gian trước khi tiếp tục lên cao.
- Yếu tố cơ địa: Người có bệnh nền về hô hấp, tim mạch, hoặc thể trạng yếu dễ mắc phải hơn.
- Tuổi tác và giới tính: Trẻ em, người lớn tuổi và phụ nữ có xu hướng nhạy cảm với thay đổi độ cao hơn.
Ngoài ra, sử dụng rượu bia, mất nước, thiếu ngủ cũng góp phần làm trầm trọng thêm các triệu chứng.
3. Triệu chứng của say độ cao
Triệu chứng của say độ cao thường xuất hiện từ 6 đến 12 giờ sau khi lên cao. Mức độ nghiêm trọng có thể từ nhẹ đến đe dọa tính mạng.
3.1. Say độ cao nhẹ (Acute Mountain Sickness – AMS)
Đây là giai đoạn phổ biến nhất và dễ điều trị nhất nếu được phát hiện sớm:
- Đau đầu (triệu chứng chính)
- Buồn nôn hoặc nôn
- Chóng mặt, mệt mỏi
- Mất ngủ, ăn không ngon
Những triệu chứng này thường tự hết nếu nghỉ ngơi và không tiếp tục lên cao thêm.
3.2. Phù não do độ cao (High Altitude Cerebral Edema – HACE)
Là tình trạng tích nước ở mô não, có thể gây tử vong nếu không được điều trị:
- Đau đầu dữ dội
- Lú lẫn, mất phương hướng
- Đi đứng loạng choạng, mất thăng bằng
- Co giật hoặc hôn mê
3.3. Phù phổi do độ cao (High Altitude Pulmonary Edema – HAPE)
Đây là một biến chứng nặng, liên quan đến tích dịch trong phổi:
- Khó thở, thở khò khè
- Ho dai dẳng, có thể ho ra máu
- Đau ngực, tim đập nhanh
- Da tái xanh, môi tím
4. Say độ cao có nguy hiểm không?
Câu trả lời là: Có. Dù say độ cao nhẹ có thể tự khỏi sau vài ngày, nhưng nếu tiếp tục di chuyển lên cao hoặc không được nghỉ ngơi đúng cách, bệnh có thể tiến triển nhanh chóng thành các biến chứng nguy hiểm như HACE và HAPE.
Thống kê từ Hiệp hội Y học Núi cao Quốc tế (ISMM) cho thấy, tỷ lệ tử vong do phù não và phù phổi do độ cao chiếm khoảng 1% trong số người leo lên độ cao trên 3.500m nếu không có biện pháp phòng ngừa thích hợp.
Lưu ý: Một người khỏe mạnh bình thường vẫn có thể bị say độ cao nếu không có kế hoạch thích nghi hợp lý. Vì vậy, sự hiểu biết và chuẩn bị trước là yếu tố then chốt.
5. Đối tượng dễ bị say độ cao
Dù bất kỳ ai cũng có thể bị say độ cao, nhưng một số nhóm người có nguy cơ cao hơn, bao gồm:
- Người lần đầu đến vùng núi cao: Cơ thể chưa có thời gian thích nghi với điều kiện oxy loãng.
- Người có bệnh lý nền: Như bệnh tim mạch, phổi mãn tính, thiếu máu.
- Trẻ nhỏ và người cao tuổi: Khả năng tự điều chỉnh và thích nghi yếu hơn.
- Người vận động mạnh liên tục ở độ cao: Dễ bị suy kiệt và giảm oxy máu.
Cần đặc biệt lưu ý với những người trong nhóm nguy cơ này và luôn có kế hoạch thích nghi phù hợp.
6. Chẩn đoán say độ cao
Việc chẩn đoán chủ yếu dựa vào tiền sử di chuyển đến độ cao và biểu hiện lâm sàng. Không có xét nghiệm đặc hiệu, tuy nhiên bác sĩ có thể dùng một số công cụ hỗ trợ như:
- Đo độ bão hòa oxy (SpO2)
- Chụp X-quang phổi nếu nghi ngờ phù phổi
- Khám thần kinh để đánh giá nguy cơ phù não
Cần phân biệt say độ cao với các bệnh lý khác như cúm, ngộ độc thực phẩm, hoặc mất nước để tránh chẩn đoán nhầm lẫn.
7. Cách xử trí khi bị say độ cao
7.1. Sơ cứu ban đầu
Người bị say độ cao cần được đưa xuống khu vực có độ cao thấp hơn nếu có thể. Đồng thời:
- Cho nghỉ ngơi tại chỗ, không tiếp tục leo cao
- Uống nước đầy đủ, giữ ấm cơ thể
- Dùng oxy hỗ trợ nếu khó thở
7.2. Dùng thuốc điều trị
Các loại thuốc thường được sử dụng theo chỉ định của bác sĩ:
- Acetazolamide (Diamox): Giúp tăng thải bicarbonate qua thận, kích thích hô hấp và giảm triệu chứng
- Dexamethasone: Chống viêm, dùng trong phù não độ cao
- Nifedipine: Giảm áp lực động mạch phổi, dùng trong phù phổi
Lưu ý: Không nên tự ý dùng thuốc nếu không có chỉ dẫn y khoa.
7.3. Khi nào cần chuyển viện cấp cứu
Ngay lập tức đưa đến cơ sở y tế nếu có các dấu hiệu:
- Mất ý thức hoặc lú lẫn
- Thở gấp, khò khè, tím tái
- Co giật hoặc đau đầu không thuyên giảm sau khi nghỉ ngơi
8. Phòng ngừa say độ cao như thế nào?
8.1. Tăng độ cao từ từ
Đây là nguyên tắc vàng trong phòng tránh say độ cao. Khuyến nghị:
- Không nên tăng hơn 300-500m độ cao mỗi ngày khi vượt qua 2.500m
- Nên nghỉ lại một đêm sau mỗi 1.000m tăng độ cao
8.2. Uống đủ nước và ăn nhẹ
Giữ cơ thể đủ nước giúp ngăn ngừa mất nước, vốn có thể làm trầm trọng triệu chứng. Nên ăn thức ăn dễ tiêu, giàu carbohydrate.
8.3. Sử dụng thuốc dự phòng
Theo hướng dẫn của bác sĩ, có thể dùng Acetazolamide trước khi leo núi để giúp cơ thể thích nghi tốt hơn. Tuy nhiên, cần có chỉ định rõ ràng và không lạm dụng.
9. Những hiểu lầm phổ biến về say độ cao
- Người khỏe mạnh sẽ không bị say độ cao? Sai. Say độ cao không phụ thuộc vào thể trạng mà phụ thuộc vào tốc độ leo và khả năng thích nghi.
- Uống rượu giữ ấm giúp ngừa say độ cao? Hoàn toàn sai. Rượu làm mất nước, gây rối loạn thần kinh và làm tình trạng nặng hơn.
- Chỉ người già mới bị say độ cao? Trẻ em và người trẻ cũng dễ mắc nếu không chuẩn bị đúng cách.
10. Kết luận
Say độ cao là một tình trạng nghiêm trọng nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa được bằng việc hiểu rõ nguyên nhân, nhận biết sớm triệu chứng và chuẩn bị kỹ lưỡng khi di chuyển đến khu vực núi cao. Đừng chủ quan – vì sự an toàn và sức khỏe của chính bạn và người thân.
Hãy luôn lắng nghe cơ thể, đi chậm và có kế hoạch leo núi khoa học. Đó là cách đơn giản nhưng hiệu quả nhất để tránh những hậu quả đáng tiếc do say độ cao.
FAQ – Câu hỏi thường gặp về say độ cao
Say độ cao thường xảy ra ở độ cao bao nhiêu?
Thông thường, say độ cao bắt đầu xuất hiện ở độ cao từ 2.500m trở lên, nhất là khi tăng độ cao nhanh chóng.
Có thể chữa khỏi hoàn toàn say độ cao không?
Có. Nếu phát hiện và xử trí kịp thời, triệu chứng sẽ biến mất khi người bệnh được đưa xuống độ cao thấp hơn và nghỉ ngơi đầy đủ.
Người từng bị say độ cao có nên tiếp tục leo núi?
Có thể, nhưng cần có kế hoạch thích nghi cẩn thận hơn, tăng độ cao từ từ và chuẩn bị thuốc dự phòng theo hướng dẫn của bác sĩ.
Acetazolamide có thể dùng trước để phòng say độ cao không?
Có. Đây là loại thuốc phổ biến để phòng và điều trị say độ cao nhẹ, nhưng chỉ nên sử dụng khi có chỉ định y khoa.
Say độ cao có nguy hiểm đến tính mạng không?
Có. Các biến chứng như phù não và phù phổi do độ cao nếu không xử trí đúng cách có thể dẫn đến tử vong.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.