Rối loạn tâm thần không phải lúc nào cũng bắt nguồn từ chính tâm trí. Có những trường hợp, những biểu hiện loạn thần — như ảo giác, hoang tưởng hay hành vi bất thường — lại xuất phát từ một căn bệnh thực thể tiềm ẩn nào đó trong cơ thể. Đây chính là trường hợp của rối loạn tâm thần do một tình trạng y khoa khác — một dạng bệnh lý phức tạp nhưng thường bị chẩn đoán nhầm với các rối loạn tâm thần nguyên phát.
Hiểu rõ và phân biệt được loại rối loạn này không chỉ giúp điều trị hiệu quả mà còn có thể cứu sống người bệnh trong những tình huống nguy hiểm. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn nắm vững kiến thức chuyên sâu, chính xác và dễ hiểu nhất về hiện tượng này.
Mô tả tổng quan về rối loạn tâm thần thực thể
Rối loạn tâm thần là gì?
Rối loạn tâm thần là một nhóm các tình trạng ảnh hưởng đến nhận thức, cảm xúc, hành vi và cách cá nhân tiếp nhận thế giới xung quanh. Những triệu chứng điển hình có thể bao gồm:
- Ảo giác (nghe, nhìn, cảm nhận những điều không có thật)
- Hoang tưởng (niềm tin sai lệch và không thể thay đổi)
- Rối loạn tư duy, ngôn ngữ và hành vi
- Thay đổi cảm xúc bất thường, thờ ơ, mất động lực
Rối loạn tâm thần do tình trạng y khoa khác là gì?
Khác với các rối loạn tâm thần nguyên phát như tâm thần phân liệt, rối loạn lưỡng cực hay trầm cảm nặng, rối loạn tâm thần do tình trạng y khoa khác là kết quả trực tiếp của một bệnh lý thực thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương hoặc chuyển hóa toàn thân.
Ví dụ, một bệnh nhân mắc u não thùy trán có thể biểu hiện hành vi hung hãn, ảo giác thị giác hoặc hoang tưởng mà không hề có tiền sử tâm thần. Trong trường hợp này, nếu chỉ điều trị bằng thuốc chống loạn thần sẽ không hiệu quả, thậm chí gây nguy hiểm nếu bỏ sót nguyên nhân gốc rễ.
Vì sao cần phân biệt giữa loạn thần nguyên phát và thứ phát?
Việc phân biệt giữa rối loạn tâm thần nguyên phát và thứ phát là cực kỳ quan trọng, bởi vì:
- Tiên lượng: Loạn thần do nguyên nhân y khoa thường có thể phục hồi hoàn toàn nếu điều trị đúng nguyên nhân cơ bản.
- Hướng điều trị: Tập trung vào xử lý bệnh lý nền, không chỉ dùng thuốc tâm thần.
- Phòng ngừa nguy hiểm: Bỏ sót nguyên nhân thực thể có thể dẫn đến các biến chứng nặng nề như nhiễm trùng não, đột quỵ, hôn mê, tử vong.
Nguyên nhân gây ra rối loạn tâm thần thứ phát
Các nguyên nhân phổ biến liên quan đến nội khoa
Rối loạn tâm thần thứ phát có thể xuất phát từ rất nhiều tình trạng y khoa. Dưới đây là những nhóm nguyên nhân thường gặp nhất:
Rối loạn điện giải
Mất cân bằng nồng độ natri, canxi hoặc magie có thể gây ra ảo giác, lú lẫn và kích động. Ví dụ, hạ natri máu cấp có thể khiến bệnh nhân mê sảng và loạn thần cấp.
Nhiễm trùng thần kinh trung ương
Viêm não, viêm màng não, áp xe não do vi khuẩn hoặc virus có thể tấn công trực tiếp hệ thần kinh trung ương, gây rối loạn ý thức và các triệu chứng loạn thần cấp tính.
Chấn thương sọ não
Sau một tai nạn hoặc va chạm mạnh vùng đầu, người bệnh có thể thay đổi hành vi, mất trí nhớ tạm thời, hoặc biểu hiện như một cơn loạn thần cấp — đặc biệt nếu vùng bị tổn thương là thùy trán hoặc thùy thái dương.
Bệnh lý gan, thận, tuyến giáp
– Hôn mê gan: Tích tụ ammonia trong máu do suy gan làm tổn thương não.
– Hội chứng urê huyết cao: Suy thận mạn giai đoạn cuối có thể gây lú lẫn và rối loạn tri giác.
– Bệnh tuyến giáp: Cường giáp hoặc suy giáp nặng đều có thể gây loạn thần nếu không được điều trị kịp thời.
Nguyên nhân liên quan đến dùng thuốc hoặc chất kích thích
Nhiều thuốc điều trị (như corticosteroids, interferon) có thể gây ra rối loạn tâm thần như tác dụng phụ. Ngoài ra, việc lạm dụng chất kích thích như methamphetamine, cần sa hoặc rượu cũng là nguyên nhân hàng đầu gây loạn thần thứ phát.
Theo một nghiên cứu đăng trên *Journal of Clinical Psychiatry*, có đến 25–30% các ca loạn thần cấp nhập viện có liên quan đến sử dụng chất hoặc thuốc.
Triệu chứng lâm sàng thường gặp
Biểu hiện loạn thần cấp
Rối loạn tâm thần do tình trạng y khoa thường xuất hiện đột ngột, không có tiền sử tâm thần rõ ràng và tiến triển nhanh chóng. Các dấu hiệu phổ biến gồm:
- Ảo giác (thường là thị giác và xúc giác)
- Hoang tưởng kỳ quặc
- Lú lẫn, mất định hướng thời gian – không gian
- Mất ngủ nghiêm trọng, bứt rứt, lo âu
- Rối loạn ý thức thoáng qua
Ảo giác, hoang tưởng và rối loạn hành vi
So với rối loạn tâm thần nguyên phát, những ảo giác và hoang tưởng trong bệnh lý thực thể thường kèm theo thay đổi về tri giác, vận động bất thường (như run, co giật nhẹ), và các dấu hiệu thần kinh khu trú khác.
Khác biệt với các rối loạn tâm thần nguyên phát
| Tiêu chí | Loạn thần nguyên phát | Loạn thần do tình trạng y khoa |
|---|---|---|
| Tuổi khởi phát | Thường dưới 30 tuổi | Bất kỳ tuổi nào, thường >40 tuổi |
| Tiền sử tâm thần | Có thể có | Thường không có |
| Triệu chứng thực thể | Hiếm gặp | Thường đi kèm (sốt, run, yếu cơ…) |
| Đáp ứng với thuốc chống loạn thần | Hiệu quả tương đối | Không rõ ràng hoặc gây nặng hơn |
Tiêu chuẩn chẩn đoán và các công cụ hỗ trợ
Tiêu chuẩn DSM-5 cho rối loạn tâm thần do nguyên nhân y khoa
Theo DSM-5 (Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần, ấn bản lần thứ 5), rối loạn tâm thần do tình trạng y khoa khác được chẩn đoán khi:
- Các triệu chứng tâm thần rõ rệt (ảo giác, hoang tưởng, rối loạn hành vi…)
- Có bằng chứng lâm sàng hoặc cận lâm sàng về một bệnh lý y khoa ảnh hưởng đến não bộ
- Không được giải thích tốt hơn bởi một rối loạn tâm thần nguyên phát
- Các triệu chứng không xảy ra độc quyền trong tình trạng mê sảng
Điều quan trọng là phải có mối liên hệ nhân quả rõ ràng giữa tình trạng y khoa và biểu hiện tâm thần.
Vai trò của xét nghiệm và chẩn đoán hình ảnh
Để xác định nguyên nhân y khoa tiềm ẩn, bác sĩ thường chỉ định các xét nghiệm và hình ảnh học như:
- Xét nghiệm máu: điện giải, chức năng gan, thận, tuyến giáp
- Chụp cộng hưởng từ (MRI) hoặc CT não
- Chọc dịch não tủy trong nghi ngờ viêm não hoặc nhiễm trùng
- Điện não đồ (EEG) nếu nghi ngờ động kinh
Đánh giá toàn diện bệnh lý nền
Phối hợp liên chuyên khoa giữa tâm thần học, thần kinh học, nội khoa và các chuyên ngành liên quan là điều bắt buộc để đảm bảo việc chẩn đoán và điều trị toàn diện. Đôi khi, một bệnh lý tiềm ẩn như u não nhỏ, viêm giáp Hashimoto hay lupus hệ thống có thể là “thủ phạm ẩn danh” gây loạn thần kéo dài.
Hướng điều trị rối loạn tâm thần do tình trạng y khoa khác
Điều trị nguyên nhân gốc rễ
Trọng tâm của điều trị là loại bỏ hoặc kiểm soát bệnh lý nền gây ra rối loạn tâm thần. Ví dụ:
- Phẫu thuật lấy u não
- Điều chỉnh điện giải
- Điều trị nhiễm trùng bằng kháng sinh hoặc kháng virus
- Điều trị nội tiết, ví dụ như suy giáp hoặc cường giáp
Sử dụng thuốc an thần, chống loạn thần trong thời gian ngắn
Các thuốc chống loạn thần (như haloperidol, olanzapine) có thể được sử dụng tạm thời để kiểm soát triệu chứng, nhưng phải thận trọng vì nguy cơ làm nặng thêm tình trạng nếu không xác định đúng nguyên nhân.
Trong trường hợp bệnh nhân kích động nặng hoặc có nguy cơ gây hại cho bản thân hoặc người khác, việc sử dụng thuốc cần kết hợp theo dõi sát và điều chỉnh liều linh hoạt.
Vai trò của điều trị phối hợp chuyên khoa
Bệnh nhân cần được theo dõi và điều trị bởi đội ngũ bác sĩ gồm:
- Bác sĩ tâm thần
- Bác sĩ nội khoa (gan mật, thận, nội tiết…)
- Bác sĩ thần kinh
- Bác sĩ chẩn đoán hình ảnh và xét nghiệm
Phối hợp điều trị là yếu tố sống còn, đặc biệt với các ca loạn thần thứ phát phức tạp hoặc chưa rõ nguyên nhân ngay từ đầu.
Phân biệt với các rối loạn tâm thần nguyên phát
So sánh đặc điểm lâm sàng
Loạn thần nguyên phát thường khởi phát chậm, diễn tiến âm thầm, còn loạn thần thứ phát lại khởi phát đột ngột và có liên quan đến các yếu tố thực thể như sốt, nhiễm trùng hoặc thay đổi môi trường nội môi.
Tiến triển và tiên lượng khác nhau
Rối loạn tâm thần thứ phát có thể hồi phục hoàn toàn nếu nguyên nhân thực thể được điều trị dứt điểm. Trong khi đó, các rối loạn tâm thần nguyên phát như tâm thần phân liệt thường có tính mạn tính và cần điều trị kéo dài.
Tầm quan trọng của chẩn đoán chính xác
Chẩn đoán sai có thể dẫn đến điều trị không hiệu quả hoặc gây hại, ví dụ như dùng thuốc chống loạn thần liều cao kéo dài trong khi người bệnh cần điều trị kháng sinh hoặc phẫu thuật loại bỏ khối u.
Câu chuyện thực tế: Một trường hợp loạn thần do u não
Diễn biến lâm sàng ban đầu
Một bệnh nhân nam 58 tuổi nhập viện vì hành vi bất thường, hoang tưởng bị theo dõi, mất ngủ và nói chuyện một mình. Trước đó không có tiền sử tâm thần, nhưng được chẩn đoán là “tâm thần phân liệt muộn”.
Quá trình phát hiện nguyên nhân thực thể
Sau khi dùng thuốc chống loạn thần không cải thiện, bác sĩ chỉ định chụp MRI não. Kết quả cho thấy một khối u thùy trán bên trái với đặc điểm chèn ép nhẹ vỏ não. Phẫu thuật loại bỏ u được thực hiện sau đó 1 tuần.
Kết quả sau điều trị đúng nguyên nhân
Chỉ sau vài tuần hậu phẫu, toàn bộ triệu chứng tâm thần biến mất. Bệnh nhân được ngừng thuốc chống loạn thần và theo dõi định kỳ. Đây là một ví dụ điển hình cho việc loạn thần là biểu hiện sớm của bệnh lý thực thể, không phải rối loạn nguyên phát.
Kết luận: Nhận diện sớm – can thiệp đúng – cải thiện chất lượng sống
Vai trò của gia đình và người thân
Gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc theo dõi các biểu hiện bất thường và đưa bệnh nhân đi khám sớm. Những thay đổi về hành vi, giấc ngủ, nhận thức cần được quan sát và ghi nhận cẩn thận.
Tầm quan trọng của phối hợp đa chuyên khoa
Không một bác sĩ đơn lẻ nào có thể chẩn đoán chính xác tất cả các nguyên nhân tiềm ẩn gây loạn thần. Việc phối hợp giữa tâm thần học và các chuyên khoa khác sẽ tăng tỷ lệ chẩn đoán đúng, rút ngắn thời gian điều trị và giảm biến chứng nặng nề.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Làm thế nào để biết một người bị loạn thần do bệnh lý y khoa?
Thường cần kết hợp giữa khám lâm sàng, xét nghiệm máu, chẩn đoán hình ảnh và loại trừ các rối loạn tâm thần nguyên phát. Các dấu hiệu như khởi phát đột ngột, không có tiền sử tâm thần và triệu chứng thần kinh kèm theo là gợi ý quan trọng.
2. Loạn thần do bệnh lý thực thể có chữa khỏi hoàn toàn không?
Có. Nếu phát hiện sớm và điều trị đúng nguyên nhân, người bệnh có thể phục hồi hoàn toàn mà không cần dùng thuốc tâm thần lâu dài.
3. Thuốc chống loạn thần có cần thiết trong điều trị?
Có thể cần trong giai đoạn cấp để kiểm soát triệu chứng, nhưng không nên lạm dụng nếu chưa xác định rõ nguyên nhân. Luôn phải ưu tiên điều trị nguyên nhân gốc rễ.
4. Có thể phòng ngừa được rối loạn tâm thần do bệnh lý y khoa không?
Việc khám sức khỏe định kỳ, kiểm soát tốt các bệnh mãn tính (tiểu đường, tăng huyết áp, suy thận…) sẽ giúp giảm nguy cơ xuất hiện loạn thần thứ phát.
5. Website nào có thể cung cấp thông tin y khoa chính thống và dễ hiểu?
ThuVienBenh.com – nơi bạn có thể tìm thấy mọi kiến thức y khoa cần thiết: từ triệu chứng đến điều trị, tất cả đều được cập nhật chính xác và dễ hiểu.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.