Bạn có từng gặp người luôn nói “Không sao đâu” nhưng lại lặng lẽ làm ngược lại? Họ không nổi giận, không cãi vã, nhưng lại khiến mọi việc trở nên rối ren hơn? Đây có thể là biểu hiện điển hình của rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn.
Rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn (Passive-Aggressive Personality Disorder) là một dạng rối loạn nhân cách phức tạp, thường bị hiểu lầm hoặc bỏ qua vì hành vi biểu hiện không rõ ràng, dễ ngụy trang dưới lớp vỏ “dịu dàng”, “cam chịu”. Trái ngược với những người hay nổi nóng, nhóm người này thường kìm nén cảm xúc, thể hiện sự tức giận hoặc chống đối một cách gián tiếp – qua sự trì hoãn, lãng tránh, cố tình làm sai, hoặc thái độ “mỉa mai nhẹ nhàng”.
Vậy làm sao để nhận diện đúng, hiểu rõ nguồn gốc, tác động và hướng điều trị hiệu quả cho rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn? Hãy cùng khám phá chi tiết qua bài viết chuyên sâu dưới đây.
Rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn là gì?
Định nghĩa và đặc trưng
Rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn từng được mô tả trong DSM-III-R nhưng đã bị loại bỏ khỏi DSM-5 vì thiếu bằng chứng nghiên cứu rõ ràng. Tuy nhiên, trong thực hành lâm sàng, đây vẫn là một mô hình hành vi dễ nhận diện và gây ảnh hưởng sâu sắc đến chất lượng cuộc sống của người mắc và người xung quanh.
Đặc điểm chính:
- Biểu hiện sự tức giận, bất mãn một cách gián tiếp thay vì trực tiếp đối đầu.
- Thường xuyên trì hoãn, làm sai hoặc quên nhiệm vụ như một cách chống đối ngầm.
- Luôn cảm thấy mình bị hiểu lầm, bị đối xử bất công hoặc không được ghi nhận.
- Dễ trở nên mỉa mai, tiêu cực, ngấm ngầm phản đối các yêu cầu hoặc lời khuyên.
Ví dụ trong đời sống thực tế
Hãy tưởng tượng một đồng nghiệp được giao nhiệm vụ làm báo cáo nhóm. Họ đồng ý, mỉm cười nhẹ nhàng, nhưng lại nộp trễ, làm qua loa, và lặp lại điều này nhiều lần. Khi được hỏi, họ có thể nói: “Tôi tưởng không gấp” hoặc “Tôi bận nhiều việc quá mà không ai giúp cả”. Đây là một hành vi thụ động – gây hấn điển hình.
Nguyên nhân và cơ chế hình thành
Yếu tố tâm lý – xã hội
Các chuyên gia tâm lý học cho rằng rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn có thể hình thành do sự kết hợp giữa môi trường sống, trải nghiệm cá nhân và quá trình học tập hành vi từ thuở nhỏ. Cụ thể:
- Môi trường kiểm soát cao: Trẻ lớn lên trong môi trường nghiêm khắc, không được phép thể hiện cảm xúc tiêu cực sẽ học cách kìm nén và tìm cách thể hiện gián tiếp.
- Giao tiếp không lành mạnh trong gia đình: Cha mẹ hay sử dụng trừng phạt, phớt lờ hoặc kiểm soát thái quá có thể khiến trẻ phát triển kiểu hành vi này như một cách tự vệ.
- Chấn thương tâm lý: Bị lạm dụng, bỏ bê hoặc tổn thương về mặt cảm xúc cũng là những nguyên nhân tiềm ẩn sâu xa.
Yếu tố cá nhân và sinh học
Mặc dù chưa có bằng chứng sinh học rõ ràng, nhưng một số nghiên cứu cho rằng sự rối loạn trong hoạt động vỏ não trước trán và vùng hạch hạnh nhân có thể ảnh hưởng đến khả năng điều tiết cảm xúc, đặc biệt là trong phản ứng với căng thẳng và xung đột.
Biểu hiện và dấu hiệu nhận biết
Hành vi thường gặp
Người có kiểu nhân cách thụ động – gây hấn thường thể hiện sự chống đối một cách kín đáo và khó nắm bắt. Một số dấu hiệu phổ biến bao gồm:
- Thường xuyên trì hoãn hoặc không hoàn thành công việc như đã hứa.
- Phớt lờ trách nhiệm hoặc cố ý “quên” những điều quan trọng.
- Có thái độ tiêu cực, cay độc, mỉa mai một cách lặng lẽ.
- Thường xuyên than phiền bị áp đặt, bị bóc lột dù không có bằng chứng rõ ràng.
- Ghen tỵ ngầm và không thoải mái khi người khác thành công.
- Luôn cảm thấy người khác đang chống lại mình hoặc không đánh giá đúng năng lực bản thân.
So sánh với các rối loạn nhân cách khác
| Tiêu chí | Thụ động – gây hấn | Nhân cách tránh né | Nhân cách ranh giới |
|---|---|---|---|
| Biểu hiện cảm xúc | Kìm nén, thể hiện gián tiếp | Lo lắng, né tránh đánh giá | Cảm xúc thay đổi thất thường |
| Hành vi phản kháng | Trì hoãn, làm sai, thụ động | Không phản kháng, thường im lặng | Phản kháng mạnh, bùng nổ cảm xúc |
| Đặc điểm quan hệ xã hội | Tiêu cực, dễ mâu thuẫn ngầm | Rút lui, tự ti, cô lập | Thân mật không ổn định, xung đột thường xuyên |
Hậu quả tiềm ẩn
Khi không được can thiệp đúng lúc, người mắc rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn dễ gặp những vấn đề nghiêm trọng như:
- Mất lòng tin từ đồng nghiệp, bạn bè, người thân.
- Khó thăng tiến trong công việc vì thiếu sự phối hợp và nhất quán.
- Cảm thấy cô đơn, bị hiểu lầm, trầm cảm nhẹ kéo dài.
- Nguy cơ phát triển thêm các rối loạn tâm lý khác như rối loạn lo âu, ám ảnh cưỡng chế hoặc nghiện chất.
Chẩn đoán và phân biệt
Tiêu chí lâm sàng
Dù không còn nằm trong DSM-5, nhưng trong thực hành lâm sàng, các nhà tâm lý học vẫn sử dụng một số tiêu chí để đánh giá hành vi thụ động – gây hấn, bao gồm:
- Một khuôn mẫu hành vi phản kháng kéo dài đối với yêu cầu của người khác.
- Thái độ tiêu cực, mỉa mai, đổ lỗi hoặc ngấm ngầm thù địch.
- Thiếu trách nhiệm, thường xuyên trì hoãn hoặc đổ lỗi cho người khác.
Phân biệt với các vấn đề tâm thần khác
- Rối loạn trầm cảm: Người trầm cảm thường có cảm xúc buồn bã thật sự và không có hành vi chống đối ngầm.
- Rối loạn lo âu xã hội: Người mắc lo âu xã hội thường tránh né vì sợ hãi, không phải để phản kháng.
- Nhân cách chống đối xã hội: Có xu hướng gây hấn công khai, lừa dối, hoặc vi phạm pháp luật rõ ràng.
Phương pháp điều trị và hỗ trợ
Liệu pháp tâm lý
Liệu pháp tâm lý là phương pháp điều trị chính cho người mắc rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn. Mục tiêu là giúp người bệnh nhận diện cách hành xử tiêu cực, học cách biểu đạt cảm xúc rõ ràng, xây dựng kỹ năng giao tiếp và đối mặt với xung đột một cách lành mạnh.
- Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT): Giúp người bệnh thay đổi cách suy nghĩ tiêu cực, đối phó hiệu quả với những cảm xúc bị dồn nén và hành vi chống đối ngầm.
- Liệu pháp cá nhân: Hướng tới việc khai thác trải nghiệm thời thơ ấu, khám phá động lực vô thức để thay đổi cách phản ứng trong mối quan hệ.
- Liệu pháp nhóm: Cung cấp môi trường an toàn để người bệnh thực hành giao tiếp, nhận phản hồi mang tính xây dựng và học cách hợp tác với người khác.
Thuốc hỗ trợ (nếu cần)
Không có thuốc đặc trị cho rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn. Tuy nhiên, bác sĩ có thể kê thuốc để kiểm soát triệu chứng đi kèm như:
- Thuốc chống trầm cảm: Nhóm SSRI như sertraline, fluoxetine giúp cải thiện tâm trạng, giảm tiêu cực.
- Thuốc chống lo âu: Dành cho những trường hợp có triệu chứng lo âu kéo dài.
- Thuốc điều chỉnh cảm xúc: Như lithium hoặc thuốc ổn định khí sắc với người có biểu hiện thất thường cảm xúc nghiêm trọng.
Lưu ý: Việc sử dụng thuốc cần được giám sát chặt chẽ bởi bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Không tự ý dùng thuốc.
Chiến lược sống chung và cải thiện
Dành cho người bệnh
- Học cách nhận diện cảm xúc của bản thân: Thay vì chôn giấu hoặc thể hiện sai lệch.
- Thực hành giao tiếp rõ ràng: Dùng “tôi” để diễn đạt cảm xúc, nhu cầu thay vì đổ lỗi hoặc né tránh.
- Thiết lập ranh giới cá nhân: Biết nói “không” khi cần, từ chối một cách tôn trọng.
- Tham gia các lớp học kỹ năng mềm: Giao tiếp hiệu quả, xử lý xung đột, quản lý cảm xúc.
Dành cho người thân
- Không đáp trả bằng hành vi bị động – gây hấn: Hãy đối diện và phản hồi một cách bình tĩnh, rõ ràng.
- Khuyến khích người bệnh đi trị liệu: Giải thích lợi ích thay vì tạo áp lực hoặc đe dọa.
- Tránh kiểm soát hoặc chỉ trích gay gắt: Thay vào đó, hãy thấu hiểu nguyên nhân sâu xa của hành vi.
- Giữ vững ranh giới lành mạnh: Đừng chịu đựng mãi hành vi tiêu cực, hãy trao đổi một cách tôn trọng.
Lời khuyên từ chuyên gia
“Hành vi thụ động – gây hấn không phải là tính cách bẩm sinh hay sự cố chấp cố hữu. Đó là cơ chế phòng vệ tâm lý phát triển từ những trải nghiệm bị bóp nghẹt cảm xúc. Khi được can thiệp đúng cách, người bệnh hoàn toàn có thể học lại cách biểu đạt cảm xúc một cách lành mạnh hơn.”
– ThS. Nguyễn Minh Hải, Chuyên gia Tâm lý trị liệu lâm sàng, Trung tâm VCSK Tâm Thần Việt
Kết luận
Rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn là một rối loạn khó nhận diện nhưng để lại hậu quả sâu sắc nếu không được xử lý. Sự mâu thuẫn giữa vẻ ngoài ôn hòa và bên trong chống đối làm rối loạn các mối quan hệ và ảnh hưởng tiêu cực đến tâm lý chính người mắc. Tuy nhiên, điều đáng mừng là với liệu pháp phù hợp và sự hỗ trợ từ người thân, người bệnh hoàn toàn có thể thay đổi mô thức hành vi, sống tích cực và kết nối tốt hơn với xã hội.
Hãy quan sát những dấu hiệu nhỏ, bắt đầu bằng việc thấu hiểu – thay vì phán xét – để mở ra cánh cửa phục hồi.
Hành động ngay hôm nay
Nếu bạn hoặc người thân có biểu hiện nghi ngờ là rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn, đừng chần chừ. Việc sớm tiếp cận trị liệu có thể thay đổi đáng kể chất lượng cuộc sống.
Đặt lịch hẹn với chuyên gia tâm lý tại trung tâm gần nhất hoặc để lại thông tin để được tư vấn 1:1 miễn phí.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Rối loạn nhân cách thụ động – gây hấn có thể chữa khỏi không?
Không có “thuốc đặc trị”, nhưng bằng liệu pháp tâm lý phù hợp và cam kết thay đổi từ người bệnh, các hành vi thụ động – gây hấn có thể giảm đáng kể hoặc biến mất.
2. Người bị thụ động – gây hấn có nhận ra vấn đề của họ không?
Thường thì không. Họ có xu hướng đổ lỗi cho người khác và không nhận diện được chính hành vi tiêu cực của mình, trừ khi được phản hồi trung thực và điều trị chuyên sâu.
3. Rối loạn này có liên quan đến trầm cảm không?
Có thể. Nhiều người mắc rối loạn này cũng biểu hiện các triệu chứng trầm cảm nhẹ như cảm giác bất lực, tự ti, buồn bã kéo dài.
4. Trẻ em có thể phát triển hành vi thụ động – gây hấn không?
Có. Nếu trẻ sống trong môi trường kìm nén cảm xúc, thiếu sự hỗ trợ tâm lý, hoặc bị phạt khi bộc lộ sự giận dữ, các hành vi này có thể hình thành và kéo dài đến tuổi trưởng thành.
5. Làm sao để phân biệt rối loạn này với tính cách “ít nói, ngại giao tiếp”?
Người ít nói thường có xu hướng né tránh xung đột vì lo lắng hoặc thiếu tự tin. Trong khi đó, người bị động – gây hấn lại thể hiện sự chống đối thông qua hành vi gián tiếp, không phải vì sợ, mà vì muốn phản kháng.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.