Rối loạn loạn thần do chất/thuốc là một trong những dạng loạn thần có thể gây hậu quả nghiêm trọng nếu không được nhận biết và can thiệp kịp thời. Tình trạng này thường xảy ra sau khi sử dụng các chất tác động đến hệ thần kinh trung ương như ma túy, rượu, thuốc kê đơn hoặc chất hóa học. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ về nguyên nhân, biểu hiện, cơ chế tác động và tầm quan trọng của việc chẩn đoán sớm tình trạng này.
Rối loạn loạn thần do chất/thuốc là gì?
Đây là một dạng rối loạn tâm thần thứ phát, đặc trưng bởi sự xuất hiện của các triệu chứng loạn thần như ảo giác, hoang tưởng hoặc rối loạn suy nghĩ, xảy ra trong bối cảnh sử dụng hoặc ngừng sử dụng chất gây nghiện hoặc thuốc có tác động đến tâm thần.
Theo DSM-5 (Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần), chẩn đoán rối loạn này được đưa ra khi:
- Triệu chứng loạn thần xuất hiện trong quá trình sử dụng chất hoặc trong vòng một tháng sau khi ngừng.
- Các triệu chứng không được giải thích tốt hơn bởi rối loạn tâm thần nguyên phát.
- Không có bằng chứng rõ ràng về tình trạng loạn thần tồn tại trước khi sử dụng chất.
Nguyên nhân và các chất gây rối loạn loạn thần
Nhiều loại chất khác nhau có thể gây ra rối loạn loạn thần. Trong thực tế lâm sàng, một số chất được ghi nhận thường xuyên hơn và có nguy cơ cao gây loạn thần, đặc biệt ở người có cơ địa nhạy cảm hoặc tiền sử tâm thần.
1. Nhóm chất kích thích
Các chất như cocaine, amphetamine, methamphetamine kích thích mạnh hệ thần kinh trung ương, làm tăng dopamine một cách bất thường, dẫn đến ảo giác và hoang tưởng. Một số nghiên cứu cho thấy khoảng 30-60% người sử dụng methamphetamine liều cao trong thời gian dài có biểu hiện loạn thần giống tâm thần phân liệt.
2. Nhóm gây ức chế thần kinh
Rượu là tác nhân phổ biến gây loạn thần, đặc biệt trong hội chứng cai rượu (delirium tremens). Ngoài ra, thuốc ngủ nhóm benzodiazepine cũng có thể gây ra loạn thần khi sử dụng quá liều hoặc ngừng đột ngột.
3. Các chất gây ảo giác
- LSD, nấm ảo giác (psilocybin), ketamine có thể gây rối loạn nhận thức thực tại.
- Ảo giác thị giác, nghe tiếng nói, cảm giác bị kiểm soát là những biểu hiện thường gặp.
4. Cần sa và các sản phẩm liên quan
Cần sa (cannabis) chứa THC có thể kích hoạt hoặc làm trầm trọng các triệu chứng loạn thần, đặc biệt ở người trẻ. Các nghiên cứu chỉ ra rằng người sử dụng cần sa có nguy cơ phát triển loạn thần cao gấp 4-5 lần so với người không sử dụng.
5. Thuốc kê đơn
Một số thuốc điều trị bệnh lý khác cũng có thể gây loạn thần như:
- Thuốc corticoid liều cao (prednisolone, dexamethasone).
- Thuốc điều trị Parkinson (levodopa).
- Thuốc chống trầm cảm, thuốc điều trị động kinh ở liều cao.
Triệu chứng thường gặp
Triệu chứng rối loạn loạn thần do chất/thuốc có thể rất giống với các rối loạn tâm thần nguyên phát, gây khó khăn trong chẩn đoán nếu không khai thác kỹ tiền sử sử dụng chất. Các triệu chứng phổ biến bao gồm:
1. Ảo giác
Người bệnh có thể nghe thấy giọng nói không tồn tại (ảo thanh), nhìn thấy hình ảnh không có thật (ảo thị), hoặc cảm thấy có ai đó đang chạm vào cơ thể mình (ảo xúc giác).
2. Hoang tưởng
Niềm tin sai lệch và không thể thay đổi mặc dù có bằng chứng ngược lại. Ví dụ: hoang tưởng bị theo dõi, bị hại, hoặc hoang tưởng vĩ cuồng.
3. Rối loạn tư duy
Người bệnh có thể nói chuyện rời rạc, không logic, chuyển chủ đề đột ngột hoặc không thể duy trì dòng suy nghĩ mạch lạc.
4. Kích động hoặc hành vi bạo lực
Trong giai đoạn cấp tính, người bệnh có thể mất kiểm soát hành vi, trở nên nguy hiểm với bản thân hoặc người xung quanh.
5. Cảm xúc không phù hợp
Phản ứng cảm xúc không tương xứng với hoàn cảnh, ví dụ như cười không rõ lý do trong tình huống nghiêm trọng, hoặc thờ ơ, vô cảm.
Cơ chế bệnh sinh
Các chất tác động đến thần kinh trung ương thông qua nhiều cơ chế khác nhau, nhưng phổ biến nhất là:
- Tăng hoạt động dopamine ở vùng mesolimbic (liên quan đến tưởng tượng và cảm xúc).
- Rối loạn dẫn truyền serotonin, glutamate và GABA gây ra rối loạn nhận thức và hành vi.
- Độc tính trực tiếp lên tế bào thần kinh, đặc biệt khi dùng liều cao hoặc kéo dài.
Ví dụ: methamphetamine làm tăng mạnh nồng độ dopamine, dẫn đến kích hoạt quá mức hệ thống tưởng thưởng và hình thành các ảo giác.
TS.BS. Nguyễn Minh Hòa (Chuyên gia tâm thần học – BV Đại học Y Hà Nội) chia sẻ: “Một trong những thách thức lớn trong điều trị loạn thần do chất là nhận diện sớm và tạo dựng lòng tin từ người bệnh để họ hợp tác điều trị và cai nghiện bền vững.”
Bảng so sánh: Loạn thần nguyên phát vs. Loạn thần do chất
| Tiêu chí | Loạn thần nguyên phát | Loạn thần do chất/thuốc |
|---|---|---|
| Khởi phát | Không liên quan đến chất | Liên quan rõ đến sử dụng hoặc cai chất |
| Tiền sử tâm thần | Thường có | Thường không có |
| Diễn tiến | Kéo dài, mạn tính | Có thể hồi phục sau khi ngừng chất |
| Đáp ứng thuốc | Thay đổi, thường phải dùng lâu dài | Đáp ứng tốt nếu ngừng chất và can thiệp sớm |
Chẩn đoán rối loạn loạn thần do chất/thuốc
Việc chẩn đoán rối loạn loạn thần do chất/thuốc yêu cầu khai thác tiền sử sử dụng chất kỹ lưỡng, loại trừ các bệnh lý tâm thần nguyên phát và xác định mối liên hệ giữa việc sử dụng chất với khởi phát triệu chứng loạn thần.
1. Khai thác tiền sử
Bác sĩ cần hỏi chi tiết về:
- Loại chất hoặc thuốc đã sử dụng (rượu, cần sa, amphetamine, thuốc ngủ, thuốc chống trầm cảm,…).
- Liều lượng, tần suất, thời gian sử dụng.
- Thời điểm xuất hiện triệu chứng loạn thần so với thời điểm dùng hoặc ngừng dùng chất.
2. Thăm khám và xét nghiệm
Để loại trừ các nguyên nhân nội khoa hoặc thần kinh khác, bác sĩ có thể chỉ định:
- Xét nghiệm nước tiểu hoặc máu để phát hiện chất.
- Chụp cộng hưởng từ (MRI) hoặc cắt lớp vi tính (CT) sọ não.
- Điện não đồ (EEG) nếu nghi ngờ co giật hoặc tổn thương não.
3. Tiêu chuẩn chẩn đoán theo DSM-5
DSM-5 đặt ra các tiêu chuẩn rõ ràng để phân biệt rối loạn loạn thần do chất/thuốc với các rối loạn khác. Việc chẩn đoán đúng giúp định hướng điều trị hiệu quả và tránh sử dụng sai thuốc hoặc can thiệp không phù hợp.
Điều trị rối loạn loạn thần do chất/thuốc
Điều trị bao gồm xử lý triệu chứng cấp tính, ngừng chất gây loạn thần, hỗ trợ tâm lý, điều trị dự phòng tái phát và phục hồi lâu dài. Việc phối hợp giữa bác sĩ tâm thần, chuyên gia cai nghiện và hỗ trợ xã hội là cực kỳ quan trọng.
1. Ngưng sử dụng chất gây bệnh
Đây là yếu tố bắt buộc và đóng vai trò nền tảng. Đối với nhiều bệnh nhân, điều này đòi hỏi nhập viện để theo dõi trong môi trường an toàn, đặc biệt nếu có nguy cơ kích động, hoang tưởng hoặc hành vi nguy hiểm.
2. Sử dụng thuốc chống loạn thần
Các thuốc như risperidone, olanzapine, haloperidol có thể được sử dụng trong thời gian ngắn để giảm nhanh triệu chứng. Thời gian dùng thuốc phụ thuộc vào tiến triển triệu chứng sau khi ngừng chất.
3. Điều trị cai nghiện và phục hồi
- Liệu pháp tâm lý: Hỗ trợ bệnh nhân hiểu rõ hậu quả của chất gây nghiện, quản lý cảm xúc và kiểm soát hành vi.
- Tham vấn gia đình: Giúp xây dựng môi trường không chất, hỗ trợ tâm lý và giảm nguy cơ tái nghiện.
- Chương trình phục hồi cộng đồng: Nhóm 12 bước, nhóm đồng đẳng, tư vấn nghề nghiệp,…
4. Theo dõi lâu dài
Bệnh nhân cần được theo dõi sau điều trị ít nhất 6–12 tháng để phát hiện sớm tái nghiện hoặc khởi phát rối loạn tâm thần nền (nếu có). Một số trường hợp rối loạn loạn thần kéo dài hơn dự kiến, cần được đánh giá lại để xem có tiến triển thành rối loạn loạn thần mạn tính như tâm thần phân liệt hay không.
Tiên lượng và yếu tố ảnh hưởng
Rối loạn loạn thần do chất/thuốc thường có tiên lượng tốt nếu được phát hiện sớm và người bệnh ngừng hoàn toàn việc sử dụng chất. Tuy nhiên, tiên lượng kém khi:
- Bệnh nhân tái nghiện nhiều lần.
- Có tiền sử rối loạn tâm thần trước đó.
- Sử dụng chất kích thích mạnh như methamphetamine, PCP, hoặc LSD kéo dài.
Ngược lại, tiên lượng tích cực hơn khi:
- Chẩn đoán và can thiệp sớm.
- Có hệ thống hỗ trợ gia đình, xã hội mạnh mẽ.
- Bệnh nhân hợp tác điều trị và tuân thủ kế hoạch cai nghiện.
Kết luận
Rối loạn loạn thần do chất/thuốc là một tình trạng có thể đe dọa tính mạng và sức khỏe tâm thần nếu không được phát hiện và điều trị đúng cách. Điều quan trọng là nhận diện sớm, ngừng sử dụng chất gây bệnh và phối hợp điều trị đa ngành để phục hồi chức năng tâm thần của bệnh nhân. Gia đình và xã hội đóng vai trò then chốt trong phòng ngừa tái phát và hỗ trợ người bệnh tái hòa nhập cộng đồng.
Đừng xem nhẹ những thay đổi bất thường về hành vi sau khi dùng thuốc hoặc chất. Nếu bạn hoặc người thân có dấu hiệu loạn thần, hãy đến khám chuyên khoa tâm thần càng sớm càng tốt.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Rối loạn loạn thần do chất có tự hết không?
Trong nhiều trường hợp, triệu chứng có thể tự thuyên giảm sau khi ngừng sử dụng chất. Tuy nhiên, không nên chủ quan vì một số trường hợp cần can thiệp y tế để kiểm soát triệu chứng và ngăn chặn tiến triển thành rối loạn tâm thần mạn tính.
2. Làm sao để phân biệt loạn thần do chất và tâm thần phân liệt?
Loạn thần do chất liên quan chặt chẽ với thời điểm sử dụng hoặc cai nghiện, thường không kéo dài quá 1 tháng sau khi ngừng chất. Nếu triệu chứng vẫn tồn tại dai dẳng, cần xem xét chẩn đoán tâm thần phân liệt.
3. Cần phải điều trị bao lâu?
Thời gian điều trị thay đổi tùy từng người. Với triệu chứng cấp tính, thường kéo dài từ vài ngày đến vài tuần. Nhưng quá trình phục hồi và theo dõi cần kéo dài nhiều tháng để đảm bảo không tái phát.
4. Có cần nhập viện không?
Việc nhập viện là cần thiết nếu bệnh nhân có triệu chứng nặng, kích động, hoang tưởng nguy hiểm hoặc không hợp tác điều trị. Môi trường bệnh viện giúp đảm bảo an toàn và can thiệp chuyên sâu.
5. Rối loạn này có chữa khỏi hoàn toàn không?
Có thể chữa khỏi nếu can thiệp sớm, ngừng sử dụng chất và điều trị đúng phác đồ. Tuy nhiên, nguy cơ tái phát vẫn tồn tại nếu bệnh nhân quay lại sử dụng chất kích thích.
Hãy hành động ngay
Nếu bạn hoặc người thân đang gặp các triệu chứng bất thường về tâm thần sau khi sử dụng thuốc, chất kích thích hoặc rượu bia, hãy liên hệ ngay với bác sĩ chuyên khoa tâm thần để được thăm khám và điều trị kịp thời. Sức khỏe tâm thần cần được chăm sóc như thể chất – đừng trì hoãn sự giúp đỡ!
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.