Trong cuộc sống hiện đại, không ít người đã từng trải qua cảm giác bỗng dưng mọi thứ xung quanh trở nên “xa lạ” – như thể bản thân đang đứng ngoài thế giới của chính mình. Những khoảnh khắc như thế, nếu xảy ra nhất thời, có thể chỉ là dấu hiệu căng thẳng. Nhưng nếu cảm giác đó kéo dài và lặp đi lặp lại, đó có thể là biểu hiện của rối loạn tri giác sai thực tại – một rối loạn tâm lý phức tạp và cần được nhận diện đúng.
Rối loạn tri giác sai thực tại có thể khiến người bệnh mất đi cảm nhận về bản thân, cảm thấy thế giới không còn thực tế, hoặc như đang xem chính cuộc sống mình từ một ống kính xa lạ. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu sâu về hiện tượng đặc biệt này: nguyên nhân, triệu chứng, phân loại và hướng điều trị hiệu quả nhất.
1. Rối loạn tri giác sai thực tại là gì?
1.1. Khái niệm và đặc trưng
Rối loạn tri giác sai thực tại (Depersonalization-Derealization Disorder – DDD) là một dạng rối loạn phân ly, thuộc nhóm các rối loạn tâm thần theo phân loại DSM-5. Người mắc rối loạn này thường trải qua hai hiện tượng chính:
- Giải thể nhân cách (Depersonalization): cảm giác tách biệt khỏi chính cơ thể hoặc suy nghĩ của mình.
- Giải thể thực tại (Derealization): cảm thấy thế giới xung quanh là giả tạo, mờ nhòe hoặc như trong giấc mơ.
Điểm đặc biệt là người bệnh vẫn nhận thức rõ rằng cảm giác đó là bất thường – khác với loạn thần hay tâm thần phân liệt.
1.2. Phân biệt: Giải thể nhân cách vs Tri giác sai thực tại
| Tiêu chí | Giải thể nhân cách | Giải thể thực tại |
|---|---|---|
| Cảm giác chính | Mất kết nối với bản thân | Mất kết nối với thế giới xung quanh |
| Biểu hiện thường gặp | “Tôi như người khác đang điều khiển cơ thể tôi” | “Mọi thứ như không thật, như đang xem phim” |
| Trạng thái nhận thức | Có ý thức rõ ràng rằng đây là ảo giác | Không mất kiểm soát thực tại, nhưng thấy không chân thực |
2. Các dạng rối loạn tri giác sai thực tại
2.1. Giải thể nhân cách (Depersonalization)
Giải thể nhân cách là cảm giác như bạn không còn là chính mình – như thể đang nhìn thấy cơ thể mình từ bên ngoài, hoặc đang điều khiển cơ thể qua một thiết bị. Một số người mô tả như thể họ là một con rối đang được vận hành bởi ai đó khác.
Theo nghiên cứu của American Psychiatric Association (APA), khoảng 50% người trưởng thành có thể trải qua cảm giác này ít nhất một lần trong đời. Tuy nhiên, nếu nó kéo dài, đó là dấu hiệu đáng lo ngại.
2.2. Giải thể thực tại (Derealization)
Ở trạng thái này, người bệnh cảm thấy môi trường xung quanh trở nên mơ hồ, không rõ nét, giống như đang xem một bộ phim hoặc giấc mơ không chân thực. Những âm thanh có thể bị bóp méo, màu sắc nhợt nhạt và thời gian trôi chậm hơn bình thường.
Điều này ảnh hưởng mạnh đến khả năng tương tác xã hội và hiệu suất làm việc vì người bệnh mất khả năng kết nối với thế giới xung quanh.
2.3. Kết hợp hai loại rối loạn
Không ít trường hợp người bệnh trải nghiệm đồng thời cả giải thể nhân cách và giải thể thực tại. Điều này khiến tình trạng trở nên phức tạp hơn vì bệnh nhân không chỉ cảm thấy bản thân “lạc lõng” mà còn thấy môi trường xung quanh trở nên xa lạ và phi lý.
Ví dụ thực tế: Một bệnh nhân 25 tuổi từng chia sẻ: “Tôi đi trên đường mà không cảm nhận được đôi chân mình đang chạm đất. Mọi người xung quanh như hình nhân bằng giấy – không ai thật cả.”
3. Nguyên nhân gây rối loạn tri giác sai thực tại
3.1. Tổn thương tâm lý sâu sắc
Hầu hết các trường hợp rối loạn tri giác xuất hiện sau những trải nghiệm tâm lý chấn thương như:
- Lạm dụng tinh thần hoặc thể xác trong thời thơ ấu
- Chứng kiến tai nạn nghiêm trọng hoặc mất người thân đột ngột
- Bị lạm dụng tình dục
Phản ứng “tách biệt” khỏi thực tại là cơ chế tự bảo vệ của não bộ trước nỗi đau tinh thần quá lớn.
3.2. Rối loạn thần kinh hoặc não bộ
Một số rối loạn thần kinh như động kinh thùy thái dương, chấn thương sọ não, hoặc rối loạn dẫn truyền serotonin có thể gây ra hiện tượng tri giác sai thực tại.
Theo nghiên cứu tại Mayo Clinic, sự rối loạn chức năng của vùng vỏ não trước trán và thùy đỉnh liên quan mật thiết đến khả năng “tách rời” cảm xúc và nhận thức cá nhân.
3.3. Ảnh hưởng từ các bệnh lý khác
Các rối loạn tâm thần khác như trầm cảm nặng, rối loạn lo âu lan tỏa, PTSD (rối loạn căng thẳng sau sang chấn) có thể đồng thời kích hoạt hoặc làm trầm trọng hơn cảm giác tri giác sai thực tại.
Ngoài ra, sử dụng chất kích thích như cần sa, LSD, MDMA, hoặc các loại thuốc an thần cũng có thể gây ra hiện tượng giải thể nếu dùng không kiểm soát.
4. Triệu chứng thường gặp
4.1. Mất cảm giác về bản thân
Người bệnh mô tả như thể họ không còn là họ – họ nói chuyện, làm việc, nhưng cảm thấy như đang xem một người khác hành động. Họ có thể mất khả năng cảm nhận cơ thể hoặc suy nghĩ dường như không thuộc về mình.
4.2. Mọi thứ trở nên không thật
Người bệnh có thể mô tả cảm giác như đang sống trong một thế giới ảo: màu sắc nhợt nhạt, âm thanh như vọng lại từ xa, thời gian trôi chậm lại. Cảm giác lạc lõng, mơ hồ là điểm nổi bật.
4.3. Biểu hiện cảm xúc phẳng lặng
Họ trở nên lãnh cảm, không còn phản ứng cảm xúc mạnh mẽ với sự kiện dù là vui hay buồn. Một số người mô tả rằng họ nhìn thấy bản thân đang cười nhưng lại không cảm thấy niềm vui thực sự.
5. Chẩn đoán và phân biệt
5.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán DSM-5
Theo Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần DSM-5 của Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ, rối loạn tri giác sai thực tại được chẩn đoán khi người bệnh:
- Thường xuyên trải nghiệm cảm giác giải thể nhân cách hoặc giải thể thực tại.
- Nhận thức rõ ràng rằng các trải nghiệm đó không phản ánh hiện thực khách quan.
- Các triệu chứng gây ảnh hưởng đáng kể đến sinh hoạt, công việc, hoặc quan hệ xã hội.
- Không phải do ảnh hưởng của chất kích thích, thuốc điều trị hoặc bệnh lý thần kinh khác.
5.2. Khác biệt với ảo giác, tâm thần phân liệt
Rối loạn tri giác sai thực tại dễ bị nhầm với các rối loạn tâm thần nặng như loạn thần hay tâm thần phân liệt. Tuy nhiên, điểm khác biệt then chốt là mức độ nhận thức. Người bị DDD vẫn biết rằng cảm giác của họ không thật – trong khi người bị loạn thần tin rằng những ảo giác là sự thật tuyệt đối.
| Rối loạn | Tri giác sai thực tại | Loạn thần / Tâm thần phân liệt |
|---|---|---|
| Nhận thức thực tại | Có | Không |
| Ảo giác / Hoang tưởng | Không điển hình | Phổ biến |
| Thời gian khởi phát | Thường sau sang chấn | Bất kỳ thời điểm nào |
6. Điều trị rối loạn tri giác sai thực tại
6.1. Trị liệu tâm lý
Trị liệu tâm lý là phương pháp điều trị chủ yếu và hiệu quả nhất. Một số hình thức phổ biến gồm:
- Trị liệu nhận thức hành vi (CBT): giúp người bệnh nhận diện và thay đổi cách suy nghĩ sai lệch, học cách chấp nhận cảm xúc thật.
- Trị liệu tiếp xúc thực tại: giúp tăng cường kết nối cảm xúc và thể chất với bản thân và môi trường xung quanh.
- EMDR: được ứng dụng khi nguyên nhân là sang chấn tâm lý sâu sắc (như PTSD).
6.2. Sử dụng thuốc (nếu cần)
Hiện tại không có thuốc đặc trị cho DDD, tuy nhiên trong trường hợp rối loạn đi kèm với lo âu hoặc trầm cảm, bác sĩ có thể chỉ định:
- SSRI: Fluoxetine, Sertraline
- Thuốc chống lo âu: Clonazepam (chỉ dùng ngắn hạn)
- Thuốc điều chỉnh hoạt động thần kinh: Lamotrigine
6.3. Các biện pháp hỗ trợ bổ sung
Bên cạnh trị liệu chính, người bệnh có thể áp dụng:
- Thiền chánh niệm để tăng cường hiện diện trong khoảnh khắc.
- Vận động thể chất đều đặn.
- Ngủ đủ giấc và kiểm soát stress.
7. Khi nào cần gặp bác sĩ?
7.1. Dấu hiệu cảnh báo nghiêm trọng
Nếu bạn hoặc người thân:
- Liên tục cảm thấy như đang sống trong giấc mơ.
- Mất cảm nhận về cơ thể và cảm xúc.
- Không thể thực hiện các công việc thường ngày.
- Có ý nghĩ tự làm hại bản thân vì cảm giác mất phương hướng kéo dài.
Hãy tìm đến bác sĩ chuyên khoa tâm thần hoặc chuyên viên tâm lý để được đánh giá chuyên sâu và hỗ trợ kịp thời.
7.2. Vai trò của bác sĩ tâm thần và tâm lý
Bác sĩ tâm thần sẽ đánh giá toàn diện về mặt sinh học và tâm lý, loại trừ các nguyên nhân thực thể hoặc rối loạn tâm thần khác. Trong khi đó, chuyên viên tâm lý sẽ trực tiếp đồng hành trong các buổi trị liệu để giúp người bệnh kết nối lại với cảm xúc và nhận thức thật.
8. Câu chuyện có thật: Người sống sót sau khủng hoảng thực tại
8.1. Từ rối loạn giải thể đến hồi phục
Mai, một cô gái 26 tuổi, từng là nhân viên marketing năng động. Sau một biến cố lớn – chứng kiến tai nạn nghiêm trọng của người thân, cô bắt đầu có cảm giác “đang sống trong cơ thể người khác”. Cô nói: “Mỗi sáng thức dậy, tôi nhìn vào gương mà không nhận ra người trong đó là ai.”
Nhờ trị liệu CBT và hỗ trợ từ gia đình, sau gần một năm, Mai đã phục hồi hoàn toàn. Cô chia sẻ: “Tôi học cách đối mặt với cảm xúc thay vì trốn tránh. Cuối cùng, tôi đã tìm lại được chính mình.”
8.2. Vai trò của gia đình và trị liệu
Sự thấu hiểu và đồng hành của người thân đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Gia đình Mai không ép cô “bình thường trở lại” mà lựa chọn kiên nhẫn lắng nghe và hỗ trợ cô trong từng bước phục hồi. Chính sự đồng hành đó, kết hợp trị liệu chuyên sâu, đã giúp Mai vượt qua thời kỳ đen tối nhất trong đời.
9. Lời kết: Hành trình trở lại với chính mình
Rối loạn tri giác sai thực tại là một hành trình tâm lý phức tạp nhưng hoàn toàn có thể phục hồi nếu được nhận diện và điều trị đúng cách. Điều quan trọng là người bệnh cần được hỗ trợ đúng lúc, đúng chuyên môn, và không bị kỳ thị.
Tại ThuVienBenh.com, chúng tôi tin rằng mỗi người đều xứng đáng có cơ hội trở lại làm chính mình – trọn vẹn và tỉnh thức. Hãy lắng nghe cơ thể và tâm trí bạn, bởi đó là tín hiệu đầu tiên của sự hồi phục.
“Tôi từng nghĩ mình đã mất trí. Nhưng khi có người tin vào cảm giác của tôi, mọi thứ bắt đầu thay đổi.”
— Chia sẻ từ một bệnh nhân DDD sau hồi phục
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
Rối loạn tri giác sai thực tại có phải là bệnh tâm thần?
Không hẳn. Đây là một rối loạn tâm lý thuộc nhóm phân ly, không liên quan đến mất nhận thức thực tế như trong tâm thần phân liệt. Người bệnh vẫn ý thức rõ về tình trạng của mình.
Bệnh có thể chữa khỏi hoàn toàn không?
Có. Với trị liệu tâm lý phù hợp và sự hỗ trợ từ người thân, rất nhiều người đã phục hồi hoàn toàn và quay lại cuộc sống bình thường.
Tôi bị cảm giác xa lạ với bản thân vài lần, có nên lo lắng?
Nếu cảm giác đó chỉ diễn ra thoáng qua và không ảnh hưởng đến sinh hoạt, bạn chưa cần lo lắng. Tuy nhiên, nếu nó kéo dài và tái diễn, nên gặp chuyên gia để được tư vấn sớm.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.