“Tôi tỉnh dậy ở một thành phố lạ, không nhớ mình là ai. Trong ví có chứng minh thư, nhưng cái tên ấy không hề quen thuộc…” — Đó không phải lời thoại từ phim mà là câu chuyện có thật từ một bệnh nhân từng mắc quên phân ly, một rối loạn tâm thần phức tạp nhưng dễ bị bỏ sót.
Quên phân ly (Dissociative Amnesia) là một trong những rối loạn phân ly phổ biến nhất, khiến người bệnh mất trí nhớ một phần hoặc toàn phần, đặc biệt là về các sự kiện đau thương. Nếu không được chẩn đoán và điều trị đúng cách, tình trạng này có thể ảnh hưởng nặng nề đến chức năng sống và tâm lý lâu dài.
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ cùng bạn đi sâu vào hiểu biết khoa học về quên phân ly: từ định nghĩa, dấu hiệu nhận biết, nguyên nhân đến phương pháp điều trị hiệu quả.
1. Quên phân ly là gì?
1.1 Định nghĩa y khoa
Quên phân ly là một dạng rối loạn tâm thần đặc trưng bởi sự gián đoạn trí nhớ, thường xảy ra sau khi cá nhân trải qua sang chấn tinh thần nghiêm trọng. Người bệnh có thể quên mất các thông tin cá nhân quan trọng, các sự kiện trong quá khứ, thậm chí cả danh tính của chính mình.
Theo Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ (APA), quên phân ly là một cơ chế phòng vệ vô thức, cho phép não bộ “phân tách” những ký ức đau buồn khỏi nhận thức thường nhật để bảo vệ cá nhân khỏi sang chấn nặng nề.
1.2 Phân biệt với các dạng rối loạn khác
- So với Alzheimer: Quên phân ly thường xảy ra đột ngột, không liên quan đến lão hóa hoặc tổn thương thực thể não.
- So với quên tạm thời do căng thẳng: Mất trí nhớ trong quên phân ly thường sâu và kéo dài hơn, có thể mất hoàn toàn một giai đoạn đời sống.
- So với giả vờ quên: Người bị quên phân ly thực sự không có khả năng kiểm soát hoặc làm giả triệu chứng mất trí nhớ.
2. Triệu chứng điển hình của quên phân ly
2.1 Mất trí nhớ từng phần hoặc toàn phần
Người bệnh có thể quên toàn bộ thông tin cá nhân như tên tuổi, nơi ở, nghề nghiệp; hoặc chỉ quên những sự kiện cụ thể liên quan đến sang chấn (ví dụ: bị lạm dụng, tai nạn, chứng kiến tử vong).
Các dạng mất trí nhớ thường gặp:
- Mất trí nhớ cục bộ: Quên hoàn toàn một sự kiện trong thời gian ngắn.
- Mất trí nhớ chọn lọc: Chỉ quên một phần ký ức liên quan đến sự kiện đau thương.
- Mất trí nhớ toàn phần: Mất mọi ký ức liên quan đến cuộc sống cá nhân.
2.2 Rối loạn nhận thức bản thân
Người bệnh có thể cảm thấy “xa lạ với chính mình”, không nhận ra bản thân trong gương hoặc hoài nghi về danh tính cá nhân. Một số trường hợp còn xuất hiện trạng thái rối loạn nhân cách phân ly (dissociative identity disorder – DID) kèm theo.
2.3 Mất liên kết giữa ký ức và cảm xúc
Nhiều bệnh nhân mô tả cảm giác nhớ được một sự kiện nhưng không cảm nhận được cảm xúc liên quan. Họ cảm thấy như đang nhớ một bộ phim chứ không phải cuộc đời mình, mất kết nối giữa trải nghiệm và nội tâm.
3. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
3.1 Sang chấn tâm lý trong quá khứ
Đây là nguyên nhân chính được ghi nhận trong đa số các trường hợp. Những trải nghiệm có thể gây ra sang chấn gồm:
- Lạm dụng thể chất hoặc tình dục từ thời thơ ấu
- Chứng kiến tai nạn, bạo lực, chiến tranh
- Mất người thân đột ngột hoặc trải qua tổn thất tinh thần lớn
3.2 Căng thẳng kéo dài
Stress mãn tính không được xử lý có thể làm tăng nguy cơ rối loạn phân ly, nhất là trong môi trường độc hại hoặc khi phải sống dưới áp lực cao liên tục.
3.3 Tiền sử lạm dụng hoặc bạo hành
Trong nghiên cứu của Journal of Traumatic Stress, hơn 60% người bị rối loạn phân ly từng trải qua ít nhất một lần lạm dụng thời thơ ấu. Mức độ nghiêm trọng của sang chấn càng cao thì nguy cơ quên phân ly càng lớn.
4. Chẩn đoán quên phân ly như thế nào?
4.1 Phương pháp loại trừ các nguyên nhân thực thể
Bác sĩ sẽ thực hiện kiểm tra thể chất và xét nghiệm (CT scan, MRI) để loại trừ các bệnh lý thần kinh như:
- Chấn thương sọ não
- Đột quỵ, u não
- Sa sút trí tuệ hoặc bệnh Alzheimer
4.2 Đánh giá tâm thần học và công cụ chuyên biệt
Các bác sĩ chuyên khoa tâm thần sử dụng bảng đánh giá chuẩn hóa như:
- SCID-D (Structured Clinical Interview for DSM Dissociative Disorders)
- DES (Dissociative Experiences Scale)
Thông qua phỏng vấn lâm sàng, khai thác tiền sử sang chấn, hành vi bất thường và các khoảng trống trong trí nhớ để xác định chính xác.
“Một bệnh nhân từng không thể nhớ mình đã sống ở đâu suốt 2 năm, dù các giấy tờ cá nhân và hình ảnh đều xác nhận điều đó. Đây là ví dụ điển hình của quên phân ly toàn phần do PTSD hậu tai nạn.” — BS. Trần Mạnh Cường, chuyên khoa Tâm thần, BV Tâm Anh.
5. Phân loại các dạng rối loạn phân ly
5.1 Rối loạn phân ly dạng mất trí nhớ (Dissociative Amnesia)
Đây là dạng phổ biến nhất, trong đó người bệnh đột ngột mất trí nhớ cá nhân về những sự kiện quan trọng, thường liên quan đến sang chấn hoặc căng thẳng. Người bệnh không thể tự phục hồi ký ức một cách có chủ ý.
5.2 Rối loạn phân ly dạng hoang tưởng danh tính (Dissociative Fugue)
Người bệnh không chỉ quên thông tin cá nhân mà còn có thể lang thang đến nơi xa lạ, thậm chí bắt đầu cuộc sống mới với danh tính khác. Dạng này hiếm gặp nhưng nghiêm trọng, thường bị nhầm với rối loạn thần kinh.
5.3 Rối loạn phân ly dạng bản sắc (Dissociative Identity Disorder – DID)
DID còn được gọi là rối loạn đa nhân cách. Người bệnh có hai hoặc nhiều “nhân cách thay thế”, mỗi nhân cách có tên gọi, giới tính, giọng nói, và cách hành xử riêng biệt. Đây là dạng phức tạp nhất, thường cần điều trị dài hạn.
6. Hướng điều trị bệnh quên phân ly
6.1 Liệu pháp tâm lý
Liệu pháp tâm lý là lựa chọn điều trị chính, trong đó:
- Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): giúp người bệnh thay đổi cách suy nghĩ tiêu cực và kiểm soát phản ứng với sang chấn.
- Liệu pháp phân tâm (Psychodynamic therapy): đi sâu vào quá khứ, giúp người bệnh khám phá nguyên nhân tiềm ẩn gây quên phân ly.
- Liệu pháp tiếp cận từng phần ký ức: tạo điều kiện phục hồi ký ức một cách an toàn, giảm sốc tâm lý thứ phát.
6.2 Hỗ trợ y tế và thuốc (nếu cần)
Dù không có thuốc đặc trị quên phân ly, nhưng bác sĩ có thể kê thuốc để hỗ trợ điều trị triệu chứng đi kèm như:
- Thuốc chống trầm cảm: nếu có triệu chứng trầm cảm hoặc lo âu
- Thuốc an thần: hỗ trợ ngủ và giảm bồn chồn
Việc sử dụng thuốc cần thận trọng và luôn dưới sự theo dõi của bác sĩ chuyên khoa.
6.3 Vai trò của gia đình và xã hội
Sự hỗ trợ cảm xúc từ người thân đóng vai trò sống còn trong quá trình hồi phục. Bệnh nhân thường cảm thấy tội lỗi hoặc hoang mang – việc được thấu hiểu và không bị kỳ thị giúp giảm áp lực tâm lý, nâng cao hiệu quả điều trị.
7. Biến chứng nếu không được điều trị kịp thời
7.1 Tự cô lập, trầm cảm
Người bệnh có thể thu mình, tránh tiếp xúc xã hội do xấu hổ hoặc sợ bị hiểu lầm. Điều này làm tăng nguy cơ rối loạn trầm cảm, mất khả năng lao động và học tập.
7.2 Gia tăng hành vi tự làm hại bản thân
Một số bệnh nhân có hành vi nguy hiểm như cắt tay, dùng thuốc quá liều hoặc tìm đến tự tử. Vì vậy, điều trị sớm và liên tục có thể cứu sống người bệnh.
8. Lời kết
8.1 Tầm quan trọng của phát hiện sớm
Quên phân ly không chỉ đơn thuần là hiện tượng “hay quên”. Đây là một rối loạn tâm thần nghiêm trọng, có thể ảnh hưởng đến toàn bộ cuộc sống nếu không được chẩn đoán và hỗ trợ đúng cách.
8.2 Hy vọng điều trị và phục hồi
Tin vui là: với liệu pháp phù hợp, người bệnh có thể phục hồi phần lớn chức năng ghi nhớ và tái hòa nhập xã hội. Sự đồng hành từ chuyên gia và gia đình là yếu tố then chốt trong hành trình đó.
“Sau tai nạn xe, tôi không thể nhớ nổi tên con trai mình. Bác sĩ nói tôi bị rối loạn quên phân ly. Mọi ký ức như bị xé vụn… nhưng tôi đã dần hồi phục nhờ trị liệu.”
— Một bệnh nhân chia sẻ tại Bệnh viện Tâm thần Trung ương
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
Quên phân ly có thể tự khỏi không?
Một số trường hợp nhẹ có thể phục hồi trí nhớ mà không cần điều trị. Tuy nhiên, đa số cần đến liệu pháp tâm lý để tránh tái phát hoặc phát triển thành rối loạn nghiêm trọng hơn.
Quên phân ly có giống Alzheimer không?
Không. Alzheimer là bệnh thoái hóa thần kinh liên quan đến tuổi già và có tổn thương thực thể. Quên phân ly không gây tổn thương não và xảy ra ở mọi lứa tuổi, thường liên quan đến chấn thương tâm lý.
Điều trị mất bao lâu?
Tùy theo mức độ và nguyên nhân, quá trình điều trị có thể kéo dài từ vài tuần đến nhiều tháng. Một số trường hợp rối loạn nhân cách phân ly có thể cần điều trị lâu dài.
Người thân nên làm gì nếu nghi ngờ ai đó bị quên phân ly?
Không nên ép họ nhớ lại, thay vào đó hãy khuyến khích tìm đến bác sĩ chuyên khoa tâm thần. Hãy lắng nghe và đồng hành cùng họ trong quá trình trị liệu.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.