Khi đặt chân đến những vùng núi cao hùng vĩ như Himalaya hay dãy Andes, nhiều người thường chỉ chú ý đến vẻ đẹp thiên nhiên ngoạn mục mà quên mất rằng cơ thể con người có giới hạn sinh lý nhất định. Một trong những biến chứng nguy hiểm nhưng ít được nhận biết là phù phổi do độ cao – một tình trạng cấp cứu có thể gây tử vong nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời.
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu sâu về bệnh lý nguy hiểm này – từ cơ chế hình thành, yếu tố nguy cơ đến cách điều trị và phòng ngừa hiệu quả, dựa trên kiến thức chuyên môn và các bằng chứng y khoa đáng tin cậy.
Phù phổi do độ cao là gì?
Định nghĩa y học
Phù phổi do độ cao (High Altitude Pulmonary Edema – HAPE) là tình trạng tích tụ dịch trong phổi do tác động của thiếu oxy khi con người tiếp xúc với môi trường có áp suất khí quyển thấp tại độ cao lớn (thường trên 2.500 mét so với mực nước biển).
Cơ chế sinh bệnh học
Ở độ cao lớn, lượng oxy trong không khí giảm đáng kể, dẫn đến giảm oxy máu và co thắt mạch phổi – phản ứng sinh lý bình thường để tối ưu hóa phân phối oxy. Tuy nhiên, ở một số người, phản ứng này trở nên quá mức, gây ra tăng áp lực mạch máu phổi, dẫn đến rò rỉ dịch vào phế nang và gây phù phổi.
Sự khác biệt giữa phù phổi cấp và phù phổi độ cao
| Tiêu chí | Phù phổi do độ cao (HAPE) | Phù phổi cấp thông thường |
|---|---|---|
| Nguyên nhân | Thiếu oxy do độ cao | Suy tim, tổn thương phổi, sốc |
| Vị trí xảy ra | Độ cao trên 2.500m | Độ cao bình thường |
| Phản ứng cơ thể | Tăng áp mạch máu phổi | Suy chức năng tim trái |
| Biện pháp xử trí đầu tiên | Di chuyển xuống vùng thấp | Điều trị nguyên nhân nội tại |
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Thiếu oxy tại độ cao lớn
Áp suất khí quyển tại độ cao trên 3.000m chỉ còn khoảng 70% so với mực nước biển. Điều này khiến cơ thể không nhận đủ oxy, gây co mạch phổi và tạo áp lực lớn lên mao mạch phế nang – yếu tố chính gây phù.
Yếu tố di truyền và cơ địa
- Người từng mắc HAPE có nguy cơ tái phát cao hơn.
- Cơ địa tăng phản ứng co mạch với thiếu oxy.
- Nam giới và trẻ em có tỷ lệ mắc cao hơn.
Tăng áp lực động mạch phổi
Những người có tăng áp động mạch phổi nền, hoặc mắc các bệnh lý tim mạch tiềm ẩn dễ bị rò rỉ dịch vào phế nang khi áp lực mạch máu tăng cao, đặc biệt trong điều kiện leo núi nhanh, không có thời gian thích nghi.
Triệu chứng và dấu hiệu cảnh báo
Triệu chứng ban đầu
Các dấu hiệu ban đầu thường không đặc hiệu, bao gồm:
- Khó thở khi gắng sức (ví dụ khi leo dốc nhẹ).
- Ho khan hoặc ho nhẹ, có thể kèm cảm giác tức ngực.
- Mệt mỏi bất thường, không cải thiện sau nghỉ ngơi.
Dấu hiệu nghiêm trọng
Nếu không được can thiệp, bệnh tiến triển nhanh với các triệu chứng rõ ràng:
- Khó thở ngay cả khi nghỉ ngơi.
- Ho ra bọt hồng hoặc máu.
- Nhịp tim nhanh, lơ mơ, tụt SpO₂ dưới 85%.
Lưu ý: Sự tiến triển thường xảy ra trong vòng 24–72 giờ sau khi lên cao.
Phân biệt với các bệnh lý khác
Phù phổi do độ cao cần được phân biệt với:
- Viêm phổi do virus hoặc vi khuẩn (thường sốt, bạch cầu tăng).
- Phù phổi do suy tim (có tiền sử tim mạch rõ ràng).
Các biến chứng nếu không điều trị kịp thời
Suy hô hấp cấp
Khi dịch tích tụ nhiều trong phế nang, trao đổi khí bị cản trở, dẫn đến giảm oxy máu nghiêm trọng và cần can thiệp hô hấp hỗ trợ khẩn cấp.
Rối loạn chức năng đa cơ quan
Thiếu oxy kéo dài ảnh hưởng đến não, tim, gan và thận, gây tổn thương đa cơ quan – đặc biệt nguy hiểm trong môi trường khắc nghiệt vùng cao.
Tử vong đột ngột
Theo thống kê của Hiệp hội Y học Núi cao Quốc tế (ISMM), nếu không can thiệp kịp thời, tỷ lệ tử vong do HAPE có thể lên tới 50–60%.
Phương pháp chẩn đoán phù phổi do độ cao
Chẩn đoán lâm sàng
Chẩn đoán chủ yếu dựa vào triệu chứng và tiền sử di chuyển đến vùng cao. Một người khỏe mạnh xuất hiện khó thở tiến triển sau vài giờ hoặc ngày ở độ cao lớn cần được nghi ngờ phù phổi.
Các dấu hiệu gợi ý:
- Khó thở không tương xứng với mức độ gắng sức.
- Ho ẩm, ho ra đờm hoặc bọt hồng.
- Ran ẩm lan tỏa hai phổi khi nghe phổi.
Cận lâm sàng hỗ trợ
- SpO₂: Giảm thấp hơn 85% ở điều kiện nghỉ ngơi là dấu hiệu cảnh báo.
- X-quang ngực: Xuất hiện hình ảnh mờ lan tỏa hai phế trường, đặc biệt vùng thấp phổi.
- Khí máu động mạch: PaO₂ giảm, PaCO₂ bình thường hoặc giảm nhẹ.
Tiêu chuẩn chẩn đoán quốc tế (Lake Louise Criteria)
Hội nghị quốc tế Lake Louise đã đưa ra bộ tiêu chuẩn chẩn đoán HAPE gồm:
- Khó thở khi nghỉ ngơi.
- Ho, có thể ra đờm bọt hoặc máu.
- Nghe phổi có ran ẩm.
- Nhịp tim nhanh, nhịp thở nhanh, tím tái môi đầu chi.
Các phương pháp điều trị hiệu quả
Di chuyển xuống vùng thấp
Đây là biện pháp điều trị hiệu quả nhất và nên được ưu tiên càng sớm càng tốt. Chỉ cần giảm độ cao 500–1000m đã cải thiện đáng kể tình trạng thiếu oxy và giảm áp lực mạch phổi.
Sử dụng oxy liệu pháp
Thở oxy giúp tăng PaO₂, hỗ trợ hồi phục nhanh chóng. Ở các trạm y tế vùng cao, cần có hệ thống bình oxy hoặc buồng tăng áp (hyperbaric bag) để sơ cứu tại chỗ.
Thuốc giãn mạch và corticoid
- Nifedipin: Giãn mạch phổi, giảm áp lực động mạch phổi.
- Dexamethasone: Giảm viêm và tổn thương mô phổi.
Điều trị hỗ trợ khác
- Truyền dịch thận trọng nếu có tụt huyết áp.
- Giữ ấm cơ thể để tránh co mạch thêm.
- Đảm bảo dinh dưỡng, tránh gắng sức.
Phòng ngừa phù phổi khi lên cao
Nguyên tắc leo núi an toàn
- Tăng độ cao từ từ: không vượt quá 300-500m mỗi ngày sau 2.500m.
- Luôn có ít nhất một ngày nghỉ để thích nghi sau mỗi 1.000m tăng độ cao.
- Ngủ ở độ cao thấp hơn nơi leo cao nhất trong ngày.
Thuốc phòng ngừa trước leo núi
- Acetazolamide: Hỗ trợ thích nghi độ cao bằng cách tăng thông khí.
- Nifedipin: Dự phòng ở người có tiền sử phù phổi độ cao.
Giám sát triệu chứng ban đầu
Ngay khi có biểu hiện ho, khó thở nhẹ hoặc mệt mỏi không rõ nguyên nhân – cần theo dõi sát và cân nhắc dừng leo tiếp hoặc đi xuống thấp hơn.
Câu chuyện thực tế: Phù phổi trên dãy Himalaya
Một trường hợp sống sót nhờ phát hiện sớm
Nguyễn Thành Hưng, một phượt thủ người Việt, đã chia sẻ trải nghiệm tại trạm y tế Everest Base Camp:
“Tôi nghĩ mình chỉ bị cảm lạnh, nhưng khi thấy khó thở và ho ra bọt hồng, tôi mới hiểu mình gặp nguy hiểm thực sự. Việc được đưa xuống vùng thấp kịp thời đã cứu mạng tôi.”
Bài học cảnh giác từ người leo núi chuyên nghiệp
Không chỉ người nghiệp dư, ngay cả vận động viên leo núi chuyên nghiệp cũng có thể mắc HAPE nếu chủ quan. Trong nhiều cuộc thám hiểm, việc thiếu thời gian thích nghi là nguyên nhân chính dẫn đến phù phổi.
Tổng kết: Làm gì khi nghi ngờ phù phổi do độ cao?
Phù phổi do độ cao là một biến chứng nghiêm trọng nhưng có thể phòng tránh và điều trị nếu được nhận biết sớm. Khi có các triệu chứng như khó thở, ho ẩm, mệt mỏi quá mức sau khi lên cao, hãy:
- Dừng mọi hoạt động leo núi.
- Di chuyển xuống vùng thấp nhất có thể ngay lập tức.
- Thở oxy nếu có điều kiện.
- Tìm kiếm hỗ trợ y tế chuyên môn.
Hiểu rõ bệnh, chuẩn bị kỹ lưỡng trước hành trình và lắng nghe cơ thể là chìa khóa giúp bạn bảo vệ tính mạng trong những chuyến đi đến vùng cao.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Phù phổi do độ cao có phổ biến không?
Không quá phổ biến nhưng có tỷ lệ cao ở người chưa thích nghi độ cao hoặc leo núi quá nhanh. Khoảng 0.2–6% người lên trên 2.500m có thể gặp HAPE.
2. Bao lâu sau khi lên cao thì triệu chứng xuất hiện?
Thông thường trong vòng 2–5 ngày. Một số trường hợp nặng có thể xảy ra sau 24 giờ đầu tiên.
3. Người từng mắc HAPE có thể leo núi lại không?
Vẫn có thể, nhưng cần tuân thủ các biện pháp phòng ngừa nghiêm ngặt và nên dùng thuốc dự phòng theo chỉ định bác sĩ.
4. Trẻ em có dễ bị phù phổi khi lên cao?
Có. Trẻ em thường khó phát hiện triệu chứng sớm nên cần được giám sát kỹ và điều chỉnh độ cao hợp lý.
5. Có thể chẩn đoán HAPE tại nhà được không?
Không hoàn toàn chính xác. Tuy nhiên, các thiết bị đo SpO₂ cầm tay có thể hỗ trợ phát hiện sớm tình trạng giảm oxy máu để nghi ngờ phù phổi.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.