Phó thương hàn – một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm đang ngày càng trở nên phổ biến tại nhiều khu vực có điều kiện vệ sinh kém – không chỉ đe dọa sức khỏe con người mà còn gây thiệt hại nghiêm trọng trong chăn nuôi, đặc biệt là ở lợn con. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng, cách chẩn đoán và điều trị căn bệnh này từ góc nhìn y học hiện đại và thú y thực tiễn.
Phó thương hàn là gì?
Phó thương hàn là bệnh nhiễm khuẩn cấp tính do vi khuẩn Salmonella Paratyphi gây ra ở người, hoặc do các chủng Salmonella khác như Salmonella Choleraesuis gây ra ở động vật (đặc biệt là lợn). Bệnh ảnh hưởng trực tiếp đến đường tiêu hóa, gây rối loạn tiêu hóa, sốt kéo dài và có thể dẫn đến tử vong nếu không được điều trị kịp thời.
Phân biệt với thương hàn
| Tiêu chí | Thương hàn | Phó thương hàn |
|---|---|---|
| Tác nhân | Salmonella Typhi | Salmonella Paratyphi A, B hoặc C |
| Mức độ nghiêm trọng | Cao hơn | Thường nhẹ hơn |
| Triệu chứng | Sốt cao, đau bụng, tiêu chảy/thấp khớp | Sốt nhẹ, tiêu chảy, buồn nôn |
| Khả năng lây truyền | Cao | Cao |
Nguyên nhân gây bệnh phó thương hàn
Bệnh phó thương hàn ở người chủ yếu lây qua đường tiêu hóa khi con người tiêu thụ thực phẩm hoặc nước uống bị nhiễm vi khuẩn Salmonella Paratyphi. Ở lợn, bệnh do vi khuẩn Salmonella Choleraesuis gây ra, lây truyền qua đường miệng – phân, đặc biệt trong điều kiện vệ sinh kém và mật độ chăn nuôi cao.
Đường lây truyền chính
- Qua thực phẩm: ăn phải thịt, trứng, rau quả sống nhiễm vi khuẩn chưa được nấu chín kỹ.
- Qua nguồn nước ô nhiễm: đặc biệt ở vùng nông thôn và khu dân cư đông đúc.
- Tiếp xúc trực tiếp: với người nhiễm bệnh hoặc động vật mắc bệnh.
Các yếu tố nguy cơ
- Không rửa tay sạch trước khi ăn hoặc sau khi đi vệ sinh.
- Chăn nuôi không đảm bảo vệ sinh, sử dụng thức ăn thừa nhiễm khuẩn.
- Sống trong khu vực thiếu hệ thống xử lý nước thải và rác thải.
Triệu chứng bệnh phó thương hàn
Triệu chứng bệnh có thể thay đổi tùy đối tượng mắc bệnh (người hay động vật), thời gian ủ bệnh và độc lực của vi khuẩn. Đặc biệt ở người, biểu hiện thường nhẹ hơn thương hàn nên dễ bị bỏ qua trong giai đoạn đầu.
Triệu chứng ở người
- Sốt nhẹ hoặc sốt cao kéo dài 5–7 ngày.
- Buồn nôn, đau bụng âm ỉ, tiêu chảy hoặc táo bón xen kẽ.
- Phát ban nhẹ dạng hồng ban (xuất hiện ở ngực, bụng).
- Chán ăn, mệt mỏi, đau đầu, đau cơ.
“Một bệnh nhân 25 tuổi được chẩn đoán phó thương hàn sau 7 ngày sốt không rõ nguyên nhân và từng ăn gỏi cá sống tại một buổi tiệc. Cấy máu dương tính với Salmonella Paratyphi A.” – Báo cáo tại Bệnh viện Nhiệt đới TP.HCM, 2022.
Triệu chứng ở lợn con
- Sốt cao 41–42°C, kém ăn, nằm lì, run rẩy.
- Tiêu chảy lẫn máu, phân hôi tanh, mất nước nhanh.
- Khó thở, thở gấp, niêm mạc tím tái.
- Có thể tử vong đột ngột mà không có triệu chứng báo trước.
Tác hại và biến chứng nguy hiểm
Nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời, phó thương hàn có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm đe dọa tính mạng, đặc biệt ở trẻ em, người già và động vật non.
Biến chứng ở người
- Viêm ruột hoại tử, thủng ruột.
- Viêm gan, viêm túi mật, viêm màng não.
- Suy tim, nhiễm khuẩn huyết.
Thiệt hại trong chăn nuôi
- Tỷ lệ chết cao ở lợn con sơ sinh (10–30%).
- Sụt giảm năng suất, hao hụt chi phí chăn nuôi và thuốc thú y.
- Khó kiểm soát dịch bệnh nếu không phát hiện sớm và cách ly kịp thời.
Theo Cục Thú y Việt Nam: năm 2023, hơn 18.000 con lợn tại miền Trung bị tiêu hủy do nghi nhiễm Salmonella, thiệt hại ước tính hơn 50 tỷ đồng.
Chẩn đoán bệnh phó thương hàn
Việc chẩn đoán phó thương hàn cần sự kết hợp giữa triệu chứng lâm sàng, dịch tễ học và các xét nghiệm vi sinh. Điều này đặc biệt quan trọng vì biểu hiện bệnh thường không đặc hiệu, dễ nhầm lẫn với các bệnh nhiễm trùng khác.
Xét nghiệm chẩn đoán ở người
- Cấy máu: là phương pháp chính xác nhất để xác định sự hiện diện của vi khuẩn Salmonella Paratyphi. Tốt nhất nên thực hiện trong tuần đầu của bệnh.
- Cấy phân: giúp phát hiện vi khuẩn khi bệnh đã chuyển sang giai đoạn toàn phát.
- Phản ứng Widal: đo hiệu giá kháng thể chống lại kháng nguyên O và H của Salmonella, tuy nhiên có thể cho kết quả âm tính giả hoặc dương tính giả nếu người bệnh đã tiêm vắc xin hoặc nhiễm chéo.
Chẩn đoán bệnh ở động vật (lợn)
- Quan sát lâm sàng các biểu hiện điển hình như sốt, tiêu chảy, chết đột ngột.
- Giải phẫu bệnh: nhận thấy gan sưng to, lách tím, xuất huyết niêm mạc ruột.
- Xét nghiệm PCR hoặc nuôi cấy vi khuẩn từ máu, phân hoặc các cơ quan nội tạng sau khi chết.
Điều trị phó thương hàn hiệu quả
Việc điều trị bệnh cần sớm và đúng phác đồ để ngăn ngừa biến chứng. Tùy vào mức độ nghiêm trọng và đối tượng mắc bệnh (người hay vật nuôi), các lựa chọn điều trị sẽ có khác biệt.
Điều trị ở người
Sử dụng kháng sinh là biện pháp điều trị chính. Một số loại thuốc thường được sử dụng bao gồm:
- Ciprofloxacin: hiệu quả cao đối với chủng Salmonella Paratyphi, nhưng cần lưu ý tình trạng kháng thuốc tại một số khu vực.
- Ceftriaxone hoặc cefotaxime: cephalosporin thế hệ 3, được dùng khi vi khuẩn kháng quinolon.
- Azithromycin: phù hợp cho những trường hợp nhẹ, có thể uống tại nhà.
Liệu trình điều trị thường kéo dài từ 7–14 ngày. Trong thời gian điều trị, bệnh nhân cần:
- Nghỉ ngơi tuyệt đối.
- Uống nhiều nước để tránh mất nước do sốt và tiêu chảy.
- Ăn uống nhẹ, dễ tiêu và đủ dinh dưỡng.
Điều trị ở lợn
- Kháng sinh: tiêm ampicillin, gentamycin hoặc ceftiofur theo chỉ định của bác sĩ thú y.
- Điện giải và vitamin: giúp giảm mất nước, tăng sức đề kháng.
- Cách ly đàn bệnh: hạn chế lây lan sang các cá thể khác.
Phòng bệnh phó thương hàn
Phòng bệnh luôn quan trọng hơn chữa bệnh, đặc biệt với những bệnh truyền nhiễm như phó thương hàn. Các biện pháp phòng ngừa hiệu quả bao gồm:
Đối với người
- Rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
- Ăn chín uống sôi, tránh thực phẩm sống hoặc chưa được chế biến kỹ.
- Không dùng nước sinh hoạt không rõ nguồn gốc.
- Tiêm phòng vaccine thương hàn (có thể phòng chéo một phần phó thương hàn A).
Đối với vật nuôi
- Vệ sinh chuồng trại thường xuyên, giữ môi trường khô ráo, thoáng khí.
- Không để thức ăn tồn đọng, sử dụng nước uống sạch.
- Tiêm vaccine định kỳ theo hướng dẫn của bác sĩ thú y.
- Kiểm soát dịch bệnh chặt chẽ, tiêu độc khử trùng định kỳ.
Kết luận
Phó thương hàn là bệnh nhiễm khuẩn nguy hiểm ở cả người và động vật, đặc biệt trong điều kiện vệ sinh kém hoặc chăn nuôi tập trung. Việc phát hiện sớm, điều trị đúng cách và thực hiện các biện pháp phòng ngừa là yếu tố then chốt để kiểm soát hiệu quả căn bệnh này. Người dân, chủ trang trại và cán bộ thú y cần phối hợp chặt chẽ để đảm bảo an toàn sức khỏe cộng đồng và vật nuôi.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Phó thương hàn có lây từ người sang người không?
Có. Bệnh lây qua đường phân – miệng, đặc biệt nếu không rửa tay sạch sau khi đi vệ sinh hoặc tiếp xúc với người bệnh.
2. Có thể tái nhiễm phó thương hàn không?
Có thể. Sau khi khỏi bệnh, miễn dịch không bền vững nên vẫn có nguy cơ tái nhiễm nếu tiếp tục tiếp xúc với nguồn bệnh.
3. Lợn bị phó thương hàn có nên tiêu hủy không?
Nếu lợn mắc bệnh ở thể nặng và nguy cơ lây lan cao, nên cách ly và tiêu hủy theo hướng dẫn thú y để tránh dịch bùng phát.
4. Ăn thịt lợn nhiễm Salmonella có bị bệnh không?
Nếu thịt được nấu chín kỹ, vi khuẩn sẽ bị tiêu diệt. Tuy nhiên, cần tránh ăn thịt tái, sống hoặc chế biến không an toàn.
Kêu gọi hành động
Hãy chủ động bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình bằng cách thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng ngừa phó thương hàn. Nếu bạn là chủ trang trại, hãy áp dụng chăn nuôi an toàn sinh học và tiêm phòng đầy đủ cho đàn vật nuôi. Liên hệ bác sĩ hoặc cơ sở y tế gần nhất ngay khi có dấu hiệu nghi ngờ để được tư vấn và điều trị kịp thời.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.