Phản ứng phản vệ là một tình trạng y tế khẩn cấp có thể đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Đây là một phản ứng dị ứng nghiêm trọng của cơ thể đối với một chất nào đó – có thể là thuốc, thực phẩm, hoặc vắc xin. Điều đáng lo ngại là phản vệ có thể xảy ra rất nhanh chỉ trong vài giây hoặc vài phút sau khi tiếp xúc với dị nguyên.
Theo thống kê của Bộ Y tế, sốc phản vệ chiếm khoảng 0,01% trong các trường hợp tiêm vắc xin, nhưng nếu không xử trí kịp thời, tỷ lệ tử vong có thể lên đến 10-20%. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc nhận biết và phản ứng đúng khi xảy ra phản vệ, đặc biệt trong bối cảnh tiêm chủng và sử dụng thuốc ngày càng phổ biến.
Phản ứng phản vệ là gì?
Phản vệ (anaphylaxis) là một phản ứng dị ứng cấp tính nghiêm trọng, xảy ra khi hệ miễn dịch của cơ thể phản ứng quá mức với một dị nguyên (allergen). Đây là một tình trạng nguy hiểm, có thể gây tử vong nếu không được xử lý nhanh chóng.
Khác với các phản ứng dị ứng thông thường như nổi mề đay hay hắt hơi, phản vệ thường đi kèm với các triệu chứng nghiêm trọng như tụt huyết áp, suy hô hấp, hoặc ngưng tim. Nó có thể xuất hiện ngay lập tức sau vài giây hoặc chậm hơn trong vòng vài phút đến vài giờ.
Chuyên gia dị ứng miễn dịch lâm sàng PGS.TS.BS Lê Thị Tuyết Lan cho biết: “Phản vệ là một trong những cấp cứu nội khoa nghiêm trọng. Việc xử trí chậm trễ có thể khiến bệnh nhân tử vong trong vòng vài phút.”
Nguyên nhân gây phản ứng phản vệ
Phản ứng phản vệ có thể xảy ra khi cơ thể tiếp xúc với các dị nguyên phổ biến sau đây:
- Thuốc: Là nguyên nhân phổ biến nhất, bao gồm kháng sinh (penicillin, cephalosporin), thuốc gây tê, thuốc gây mê, thuốc giảm đau (NSAID)…
- Thực phẩm: Hải sản (tôm, cua, cá), trứng, sữa, đậu phộng, hạt điều…
- Nọc độc côn trùng: Ong, kiến lửa, ong vò vẽ…
- Vắc xin: Một số loại vắc xin (như COVID-19, cúm) có thể gây phản vệ ở người có cơ địa dị ứng nặng.
- Yếu tố không xác định: Trong khoảng 10-20% trường hợp, không tìm được nguyên nhân cụ thể.
Cơ chế sinh lý: Khi dị nguyên xâm nhập, hệ miễn dịch sản sinh ra kháng thể IgE, gây giải phóng các chất trung gian như histamine, dẫn đến giãn mạch, tụt huyết áp, co thắt phế quản và các biểu hiện phản vệ.
Các yếu tố nguy cơ
Một số yếu tố làm tăng khả năng xuất hiện phản vệ:
- Tiền sử dị ứng nặng (thuốc, thực phẩm, côn trùng)
- Đã từng bị phản vệ trước đó
- Bệnh lý nền như hen phế quản, tim mạch
- Trẻ em và người cao tuổi
- Người có rối loạn miễn dịch hoặc đang dùng thuốc ức chế miễn dịch
Dấu hiệu và triệu chứng nhận biết phản vệ
Phản ứng phản vệ có thể biểu hiện đa dạng và xuất hiện nhanh chóng. Các triệu chứng có thể thay đổi tùy theo mức độ nặng nhẹ:
- Triệu chứng nhẹ: Ngứa, nổi mẩn đỏ, phù môi, ngứa họng, nghẹt mũi
- Triệu chứng trung bình: Buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy, khó thở, tức ngực
- Triệu chứng nặng: Tụt huyết áp, choáng váng, ngất xỉu, ngưng thở, ngưng tim
Hình ảnh minh họa sốc phản vệ:
Phân độ phản vệ theo Bộ Y tế
| Độ | Triệu chứng | Xử trí |
|---|---|---|
| Độ I | Nổi mề đay, ngứa, phù nhẹ | Theo dõi, dùng kháng histamin |
| Độ II | Khó thở, đau bụng, buồn nôn | Tiêm Adrenaline, hỗ trợ hô hấp |
| Độ III | Hạ huyết áp, rối loạn tri giác | Cấp cứu khẩn cấp, truyền dịch, adrenaline |
| Độ IV | Ngưng tim, ngưng thở | Hồi sức tim phổi (CPR), Adrenaline liều cao |
Ghi chú: Luôn cần đánh giá nhanh và chính xác để xác định phân độ phản vệ và xử trí phù hợp.
Xử trí phản ứng phản vệ đúng cách
Phản vệ là tình huống cần cấp cứu khẩn cấp. Khi có dấu hiệu nghi ngờ phản vệ, người bệnh cần được xử trí càng nhanh càng tốt để tránh nguy cơ tử vong. Các bước xử trí bao gồm:
Các bước cấp cứu tại chỗ
- Ngưng ngay tác nhân nghi ngờ gây phản vệ (ngừng tiêm thuốc, dừng truyền dịch…)
- Tiêm Adrenaline (epinephrine) bắp tại vị trí mặt ngoài đùi, càng sớm càng tốt. Đây là thuốc điều trị đầu tay quan trọng nhất.
- Đặt người bệnh nằm đầu thấp, nâng hai chân (trừ khi có khó thở hoặc nôn ói).
- Gọi cấp cứu 115 hoặc chuyển đến cơ sở y tế gần nhất.
- Hỗ trợ hô hấp, thở oxy nếu có điều kiện.
Nguyên tắc sử dụng Adrenaline
- Liều người lớn: 0,3 – 0,5 mg tiêm bắp, có thể lặp lại mỗi 5-15 phút nếu cần.
- Liều trẻ em: 0,01 mg/kg (tối đa 0,3 mg/lần).
- Không tiêm tĩnh mạch nếu không có chỉ định của bác sĩ và điều kiện hồi sức phù hợp.
- Không trì hoãn tiêm Adrenaline dù chưa đủ thông tin – vì đây là yếu tố quyết định sống còn.
Lưu ý: Sau khi xử trí ban đầu, bệnh nhân cần được tiếp tục theo dõi ít nhất 12-24 giờ vì nguy cơ tái phản vệ.
Phòng ngừa phản ứng phản vệ hiệu quả
Phản vệ có thể phòng tránh được nếu có kiến thức và thực hiện đúng các biện pháp sau:
- Khai báo tiền sử dị ứng rõ ràng với nhân viên y tế trước khi sử dụng thuốc hay tiêm vắc xin.
- Sàng lọc nguy cơ tại cơ sở y tế trước tiêm chủng hoặc điều trị.
- Chuẩn bị bộ chống sốc phản vệ tại các phòng khám, bệnh viện, điểm tiêm chủng.
- Đeo vòng nhận dạng dị ứng nếu có tiền sử phản vệ nặng.
- Người có nguy cơ cao nên mang theo bút tiêm Adrenaline tự động (EpiPen) nếu được bác sĩ kê đơn.
Phản ứng phản vệ sau tiêm vắc xin: Có nên lo lắng?
Phản vệ sau tiêm vắc xin là hiện tượng hiếm gặp, tần suất từ 1/100.000 đến 1/1.000.000 liều tiêm. Tuy nhiên, ngành y tế luôn chuẩn bị sẵn sàng để xử trí nếu có xảy ra.
Để giảm nguy cơ:
- Tiêm tại cơ sở y tế có đủ trang thiết bị cấp cứu
- Theo dõi tại chỗ ít nhất 30 phút sau tiêm
- Không nên tự ý tiêm vắc xin tại nhà, đặc biệt với người có cơ địa dị ứng
Câu chuyện thật: May mắn sống sót nhờ xử lý đúng cách
Chị H. (35 tuổi, TP.HCM) từng bị sốc phản vệ sau khi tiêm một loại kháng sinh tại phòng khám. Ngay sau khi tiêm, chị bắt đầu nổi mẩn, khó thở và chóng mặt. Rất may, bác sĩ tại đây đã kịp thời tiêm Adrenaline, hỗ trợ thở oxy và chuyển viện. Sau 2 ngày điều trị tại bệnh viện, chị hồi phục hoàn toàn.
Trường hợp của chị H. là minh chứng cho thấy việc chuẩn bị và xử lý đúng theo phác đồ có thể cứu sống người bệnh trong tình huống nguy kịch.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
Phản vệ có chữa khỏi hoàn toàn không?
Phản vệ không phải là bệnh mà là một phản ứng cấp tính. Sau khi xử trí và hồi phục, người bệnh cần tránh tiếp xúc lại với dị nguyên gây phản vệ để phòng tái phát.
Phản vệ có xảy ra sau tiêm mũi vắc xin COVID-19 không?
Có, nhưng rất hiếm. Phản vệ sau tiêm vắc xin COVID-19 thường xảy ra trong vòng 30 phút đầu và cơ sở tiêm luôn sẵn sàng xử lý. Do đó, cần ở lại theo dõi sau tiêm là điều bắt buộc.
Phản vệ ở trẻ em có khác gì người lớn?
Triệu chứng cơ bản giống nhau, nhưng ở trẻ em thường biểu hiện qua da (nổi mẩn, sưng mặt) nhiều hơn. Ngoài ra, liều adrenaline ở trẻ phải được tính toán cẩn thận theo cân nặng.
Làm gì nếu không có sẵn Adrenaline?
Cần gọi cấp cứu 115 ngay lập tức và đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần nhất. Trong lúc chờ, nên đặt bệnh nhân nằm nghiêng, giữ thông thoáng đường thở và trấn an họ.
Kết luận
Phản ứng phản vệ là tình trạng nguy hiểm, diễn tiến nhanh nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát và cứu sống nếu được xử lý kịp thời. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng, sàng lọc nguy cơ và luôn sẵn sàng xử trí là chìa khóa để giảm thiểu hậu quả của phản vệ.
Tại ThuVienBenh.com, chúng tôi cam kết cung cấp thông tin y khoa cập nhật, chính xác và dễ hiểu nhất về các vấn đề sức khỏe bạn quan tâm.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.