Sốc phản vệ là một tình trạng y khoa khẩn cấp có thể đe dọa tính mạng chỉ trong vài phút nếu không được xử trí kịp thời. Đây là mức độ nghiêm trọng nhất của phản ứng dị ứng, khi hệ miễn dịch phản ứng quá mức với một tác nhân gây dị ứng và giải phóng ồ ạt các chất trung gian hóa học, gây ra tụt huyết áp, suy hô hấp, và rối loạn tuần hoàn. Việc nhận biết sớm và xử trí đúng cách không chỉ cứu sống người bệnh mà còn giảm thiểu các biến chứng nguy hiểm.
Như TS.BS. Nguyễn Hữu Dũng (Bệnh viện Bạch Mai) từng chia sẻ: “Sốc phản vệ là một cuộc chạy đua với thời gian. Chỉ cần chậm trễ vài phút, nguy cơ tử vong tăng lên rất cao.”
Sốc phản vệ là gì?
Định nghĩa sốc phản vệ
Sốc phản vệ (anaphylaxis) là một phản ứng dị ứng toàn thân, xảy ra nhanh chóng và có thể gây tử vong. Nó thường xuất hiện vài giây đến vài phút sau khi cơ thể tiếp xúc với chất gây dị ứng (dị nguyên). Khi đó, hệ miễn dịch giải phóng một lượng lớn histamine và các hóa chất khác, dẫn đến giãn mạch, tụt huyết áp, co thắt đường thở và nhiều rối loạn chức năng cơ quan khác.
Cơ chế xảy ra phản ứng dị ứng nghiêm trọng
Về mặt cơ chế, sốc phản vệ là kết quả của phản ứng quá mẫn tức thì (type I) qua trung gian IgE. Khi dị nguyên xâm nhập vào cơ thể, kháng thể IgE gắn trên bề mặt tế bào mast và bạch cầu ái kiềm sẽ nhận diện và kích hoạt giải phóng hàng loạt chất trung gian như histamine, tryptase, prostaglandin, leukotriene… Những chất này gây giãn mạch mạnh, tăng tính thấm thành mạch, co cơ trơn phế quản và nhiều biến đổi nguy hiểm khác.
Mức độ nguy hiểm và tỉ lệ tử vong
Sốc phản vệ là một trong những nguyên nhân gây tử vong nhanh nhất trong các tình trạng cấp cứu dị ứng. Theo World Allergy Organization, tỉ lệ tử vong có thể lên đến 1% ở những trường hợp không được xử trí kịp thời. Thời gian từ khi khởi phát triệu chứng đến ngừng tim có thể chỉ từ 5 đến 30 phút, tùy thuộc vào tác nhân và mức độ phản ứng.
Nguyên nhân gây sốc phản vệ
Có nhiều nguyên nhân gây sốc phản vệ, nhưng phổ biến nhất là do thực phẩm, thuốc, và nọc côn trùng. Việc nhận diện nguyên nhân giúp phòng ngừa và tránh tái diễn.
Dị ứng thực phẩm
- Hải sản (tôm, cua, sò, mực…)
- Đậu phộng, hạt điều, óc chó
- Sữa bò, trứng gà
Đây là nguyên nhân hàng đầu ở trẻ em và thanh thiếu niên. Ví dụ, chỉ cần ăn một lượng rất nhỏ đậu phộng cũng có thể gây sốc phản vệ ở người đã mẫn cảm.
Thuốc
- Kháng sinh (đặc biệt là nhóm beta-lactam như penicillin, cephalosporin)
- Thuốc gây mê, thuốc cản quang
- Thuốc giảm đau nhóm NSAIDs
Sốc phản vệ do thuốc thường xảy ra ở môi trường bệnh viện, nhưng cũng có thể xuất hiện tại nhà khi tự dùng thuốc.
Nọc côn trùng
- Ong vò vẽ, ong mật
- Kiến lửa, kiến độc
Một vết đốt của ong có thể gây sốc phản vệ ở người dị ứng nặng, với triệu chứng xuất hiện chỉ sau vài phút.
Các yếu tố khác
- Tiếp xúc với latex (găng tay y tế, bóng bay)
- Tiêm vắc-xin hoặc huyết thanh
Triệu chứng của sốc phản vệ
Triệu chứng của sốc phản vệ thường khởi phát nhanh và tiến triển nặng dần. Nhận biết sớm các dấu hiệu là chìa khóa để cứu sống bệnh nhân.
Triệu chứng nhẹ ban đầu
- Ngứa da, nổi mề đay
- Phù môi, mí mắt, lưỡi
- Cảm giác nóng bừng
Triệu chứng hô hấp
- Khó thở, thở khò khè
- Co thắt phế quản
- Cảm giác nghẹn họng hoặc tắc nghẽn đường thở
Triệu chứng tuần hoàn
- Tụt huyết áp đột ngột
- Choáng, chóng mặt
- Ngất xỉu
Triệu chứng tiêu hóa
- Buồn nôn, nôn ói
- Đau bụng quặn
- Tiêu chảy
Dấu hiệu cảnh báo sốc phản vệ toàn thân
Khi xuất hiện nhiều triệu chứng ở nhiều hệ cơ quan cùng lúc (da, hô hấp, tuần hoàn, tiêu hóa), người bệnh có nguy cơ sốc phản vệ nặng và cần cấp cứu ngay. Đây là giai đoạn vàng để tiêm adrenaline và can thiệp y tế.
Chẩn đoán sốc phản vệ
Khai thác bệnh sử và yếu tố nguy cơ
Bác sĩ sẽ hỏi về tiền sử dị ứng, các lần phản ứng trước đó, thời gian và hoàn cảnh xuất hiện triệu chứng. Việc xác định yếu tố kích hoạt giúp hỗ trợ chẩn đoán nhanh chóng.
Thăm khám lâm sàng
Thăm khám tập trung vào các dấu hiệu sinh tồn (mạch, huyết áp, nhịp thở, SpO₂) và quan sát da, niêm mạc, hô hấp, tim mạch. Sốc phản vệ thường có huyết áp thấp, mạch nhanh yếu, thở khó và da nổi mẩn đỏ.
Các xét nghiệm hỗ trợ
- Xét nghiệm nồng độ tryptase huyết thanh (tăng cao trong sốc phản vệ)
- Test dị ứng để xác định tác nhân
- Các xét nghiệm loại trừ bệnh lý khác như sốc nhiễm khuẩn, nhồi máu cơ tim
Cách xử trí sốc phản vệ
Gọi cấp cứu ngay lập tức
Ngay khi nghi ngờ sốc phản vệ, cần gọi 115 hoặc đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất. Thời gian là yếu tố sống còn.
Tiêm adrenaline (epinephrine) – “thuốc cứu mạng”
Adrenaline tiêm bắp (thường ở mặt trước ngoài đùi) là biện pháp hàng đầu để đảo ngược tình trạng sốc phản vệ. Liều dùng ở người lớn thường là 0,3–0,5 mg, có thể nhắc lại sau 5–15 phút nếu cần.
Theo Hiệp hội Dị ứng Hoa Kỳ, tiêm adrenaline sớm giúp giảm nguy cơ tử vong đáng kể. Không nên chờ đợi hoặc thử các thuốc khác trước khi dùng adrenaline.
Đặt bệnh nhân ở tư thế thích hợp
Nếu bệnh nhân khó thở, nên cho ngồi hơi cúi người để dễ thở. Nếu tụt huyết áp, nên đặt nằm ngửa và nâng cao chân. Không nên để bệnh nhân đứng dậy hoặc di chuyển khi đang sốc.
Hỗ trợ hô hấp và tuần hoàn
- Thở oxy qua mặt nạ hoặc ống thông mũi
- Truyền dịch tĩnh mạch để nâng huyết áp
- Đặt nội khí quản hoặc hỗ trợ thông khí nếu bệnh nhân ngưng thở
Theo dõi và điều trị tại bệnh viện
Sau khi qua cơn cấp, bệnh nhân vẫn cần được theo dõi ít nhất 24 giờ để phòng ngừa tái phát muộn (biphasic reaction). Các thuốc hỗ trợ khác như kháng histamine, corticoid có thể được sử dụng nhưng không thay thế adrenaline.
Phòng ngừa sốc phản vệ
Tránh tiếp xúc tác nhân gây dị ứng
Cần đọc kỹ nhãn thực phẩm, hỏi trước thành phần món ăn, và tránh những môi trường có nguy cơ (như nơi có nhiều ong, kiến độc).
Luôn mang theo bút tiêm adrenaline (EpiPen)
Người có tiền sử sốc phản vệ nên được bác sĩ kê EpiPen và hướng dẫn sử dụng thành thạo. Đây là “bảo hiểm sống” khi chưa kịp đến bệnh viện.
Thông báo tình trạng dị ứng cho nhân viên y tế
Trước khi tiêm thuốc, vắc-xin hoặc phẫu thuật, cần báo rõ tình trạng dị ứng để tránh nguy cơ.
Giáo dục cộng đồng về nhận biết và xử trí
Tăng cường truyền thông về sốc phản vệ, tổ chức tập huấn sơ cứu dị ứng cho giáo viên, phụ huynh và nhân viên dịch vụ công cộng.
Câu chuyện thực tế: Cứu sống bệnh nhân bị sốc phản vệ do ăn hải sản
Diễn biến vụ việc
Chị L., 32 tuổi, ở Hà Nội, vốn có tiền sử dị ứng nhẹ với hải sản. Trong một bữa tiệc, chị ăn một ít tôm và chỉ vài phút sau, chị thấy ngứa toàn thân, khó thở, chóng mặt và nhanh chóng mất ý thức.
Cách xử trí kịp thời
May mắn, một người bạn của chị là điều dưỡng đã nhanh chóng tiêm adrenaline có sẵn và gọi cấp cứu. Sau khi được chuyển đến bệnh viện, chị L. hồi phục hoàn toàn sau 24 giờ theo dõi.
Bài học rút ra
Câu chuyện của chị L. nhấn mạnh tầm quan trọng của việc mang theo adrenaline và nhận biết sớm dấu hiệu sốc phản vệ.
Kết luận
Tầm quan trọng của việc nhận biết và xử trí sốc phản vệ
Sốc phản vệ là tình trạng khẩn cấp đe dọa tính mạng, nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu được nhận biết sớm và xử trí đúng cách. Adrenaline là thuốc cứu mạng, cần sử dụng ngay khi có dấu hiệu.
Lời khuyên bảo vệ bản thân và gia đình
Luôn cảnh giác với các yếu tố gây dị ứng, chuẩn bị phương án cấp cứu, và giáo dục mọi người xung quanh về tầm quan trọng của việc xử trí kịp thời. Đừng để sốc phản vệ trở thành “sát thủ thầm lặng”.
FAQ – Câu hỏi thường gặp
Sốc phản vệ có thể tái phát không?
Có. Người từng bị sốc phản vệ có nguy cơ tái phát nếu tiếp xúc lại với dị nguyên. Vì vậy, cần tránh tuyệt đối tác nhân gây dị ứng.
Adrenaline có tác dụng phụ không?
Có thể gây run tay, tim đập nhanh, đau đầu, nhưng lợi ích cứu sống vượt xa nguy cơ tác dụng phụ trong trường hợp sốc phản vệ.
Có thể phòng sốc phản vệ hoàn toàn không?
Không thể phòng tuyệt đối, nhưng tránh tiếp xúc dị nguyên và chuẩn bị sẵn adrenaline sẽ giảm thiểu tối đa nguy cơ tử vong.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.