Mộng du không chỉ là một hiện tượng kỳ bí thường được miêu tả trong phim ảnh hay văn học, mà thực tế là một rối loạn giấc ngủ đã được y học nghiên cứu kỹ lưỡng. Người mắc mộng du có thể đi lại, nói chuyện, thậm chí thực hiện những hành vi phức tạp khi vẫn đang ngủ, hoàn toàn không nhận thức được hành động của mình. Điều này không chỉ gây nguy hiểm cho chính người bệnh mà còn ảnh hưởng đến những người xung quanh. Bài viết này sẽ cung cấp thông tin khoa học, dễ hiểu và toàn diện về mộng du – từ nguyên nhân, triệu chứng, cách chẩn đoán đến biện pháp phòng ngừa và xử lý.
Mộng du là gì?
Định nghĩa y khoa về mộng du
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Hiệp hội Giấc ngủ Hoa Kỳ (AASM), mộng du (tên tiếng Anh: somnambulism) là một dạng parasomnia – rối loạn giấc ngủ đặc trưng bởi việc thực hiện các hành vi vận động hoặc lời nói trong khi vẫn ở trạng thái ngủ sâu. Các hành vi này có thể đơn giản như ngồi dậy, đi lại, hoặc phức tạp hơn như mở cửa, ăn uống, hoặc thậm chí lái xe.
Mộng du trong văn hóa dân gian và khoa học hiện đại
Trong văn hóa dân gian, mộng du từng được coi là hiện tượng tâm linh, liên quan đến “hồn lìa khỏi xác” hoặc bị “ma dẫn”. Tuy nhiên, khoa học hiện đại đã chứng minh đây là một rối loạn thần kinh liên quan đến sự bất thường trong chu kỳ giấc ngủ, đặc biệt là giai đoạn ngủ sóng chậm (NREM). Khi não bộ chuyển từ trạng thái ngủ sâu sang tỉnh dậy nhưng không hoàn toàn, các trung khu vận động có thể hoạt động trong khi ý thức vẫn “ngủ”.
Phân biệt mộng du với các rối loạn giấc ngủ khác
- Mộng du: Diễn ra trong giai đoạn ngủ sâu, thường kèm theo vận động.
- Ác mộng: Xảy ra trong giai đoạn ngủ REM, khiến người bệnh tỉnh giấc và nhớ nội dung giấc mơ.
- Rối loạn hành vi khi ngủ REM (RBD): Người bệnh diễn lại giấc mơ với hành vi mạnh, có ý thức một phần.
Nguyên nhân gây mộng du
Yếu tố di truyền
Nhiều nghiên cứu cho thấy, nếu cha hoặc mẹ từng bị mộng du, nguy cơ con cái mắc tình trạng này có thể tăng gấp 10 lần. Cơ chế chính xác chưa được làm rõ hoàn toàn, nhưng các gene liên quan đến điều hòa giấc ngủ và hoạt động thần kinh có thể đóng vai trò quan trọng.
Thiếu ngủ và rối loạn giấc ngủ
Thiếu ngủ kéo dài làm tăng hoạt động của hệ thần kinh, dẫn đến những lần “thức dậy một phần” trong giấc ngủ sâu, gây ra mộng du. Các rối loạn khác như mất ngủ, hội chứng chân không yên, hoặc ngưng thở khi ngủ cũng góp phần kích hoạt hiện tượng này.
Căng thẳng tâm lý
Stress, lo âu hoặc sang chấn tâm lý có thể tác động mạnh đến cấu trúc giấc ngủ. Một nghiên cứu trên Journal of Sleep Research cho thấy, 60% người trưởng thành bị mộng du từng trải qua giai đoạn căng thẳng nghiêm trọng trước đó.
Sử dụng rượu, thuốc hoặc chất kích thích
Rượu, thuốc ngủ, thuốc an thần hoặc các chất kích thích thần kinh có thể gây rối loạn chu kỳ ngủ – thức, làm tăng nguy cơ mộng du. Đặc biệt, uống rượu trước khi ngủ được ghi nhận làm tăng tần suất các đợt mộng du ở người nhạy cảm.
Các bệnh lý nền
- Sốt cao ở trẻ em – dễ làm rối loạn hoạt động não bộ trong giấc ngủ.
- Trào ngược dạ dày thực quản – gây khó chịu, đánh thức bán phần.
- Ngưng thở khi ngủ – làm gián đoạn giấc ngủ sâu, kích hoạt mộng du.
Triệu chứng và biểu hiện của mộng du
Hành vi đi lại khi đang ngủ
Người bệnh thường ra khỏi giường, đi lại quanh phòng hoặc sang khu vực khác trong nhà. Họ vẫn giữ ánh mắt mở nhưng vô hồn, bước đi chậm và không phản ứng với lời gọi.
Cử động phức tạp
Ngoài đi lại, một số trường hợp có thể thực hiện các hành động phức tạp như dọn dẹp, nấu ăn, hoặc mở cửa ra ngoài. Hiếm hơn, họ có thể lái xe, gây nguy hiểm lớn cho bản thân và cộng đồng.
Không phản ứng hoặc phản ứng chậm khi bị đánh thức
Khi bị đánh thức trong cơn mộng du, người bệnh thường bối rối, lơ mơ hoặc có phản ứng chậm. Việc đánh thức đột ngột đôi khi gây hoảng loạn hoặc hành vi phản xạ mạnh.
Không nhớ gì vào sáng hôm sau
Đặc trưng của mộng du là mất trí nhớ tạm thời về sự kiện xảy ra trong khi ngủ. Người bệnh thường ngạc nhiên khi được người khác kể lại.
Đối tượng dễ mắc mộng du
Trẻ em và thanh thiếu niên
Mộng du phổ biến hơn ở trẻ em, đặc biệt từ 4 đến 8 tuổi, do hệ thần kinh chưa phát triển hoàn thiện và giấc ngủ có tỷ lệ sóng chậm cao.
Người lớn bị stress hoặc mất ngủ
Ở người trưởng thành, mộng du thường liên quan đến áp lực công việc, căng thẳng tài chính, hoặc các rối loạn giấc ngủ kèm theo.
Người có tiền sử gia đình bị mộng du
Nếu gia đình có người từng bị mộng du, nguy cơ mắc ở thế hệ tiếp theo cao hơn đáng kể, cho thấy yếu tố di truyền đóng vai trò quan trọng.
Cách chẩn đoán mộng du
Khai thác tiền sử và triệu chứng
Bác sĩ thường bắt đầu bằng việc hỏi chi tiết về các biểu hiện trong lúc ngủ, thời điểm xảy ra, tần suất và tiền sử gia đình. Thông tin từ người thân sống chung rất quan trọng vì người bệnh thường không nhớ các sự kiện.
Ghi nhật ký giấc ngủ
Ghi lại thời gian đi ngủ, thời gian thức dậy, các sự kiện đặc biệt trong đêm và yếu tố kích thích (rượu, căng thẳng, thiếu ngủ) giúp xác định mô hình xuất hiện mộng du.
Đa ký giấc ngủ (Polysomnography)
Đây là phương pháp ghi lại hoạt động điện não (EEG), nhịp tim, nhịp thở và chuyển động cơ trong suốt một đêm ngủ. Kết quả giúp phân biệt mộng du với các rối loạn giấc ngủ khác và xác định nguyên nhân tiềm ẩn.
Biến chứng và nguy hiểm tiềm ẩn
Chấn thương khi mộng du
Người bệnh có thể va chạm đồ vật, ngã cầu thang hoặc bước ra đường, gây chấn thương nghiêm trọng. Theo một báo cáo của Sleep Medicine Reviews, khoảng 17% người mộng du từng bị thương trong khi ngủ.
Ảnh hưởng đến giấc ngủ và sức khỏe tâm thần
Mộng du làm gián đoạn giấc ngủ sâu, gây mệt mỏi ban ngày, giảm tập trung và hiệu suất làm việc. Nếu kéo dài, nó có thể góp phần gây lo âu hoặc trầm cảm.
Gây nguy hiểm cho người khác
Trong một số trường hợp hiếm, hành vi vô thức khi mộng du có thể gây nguy hiểm cho người khác, đặc biệt khi người bệnh sử dụng các vật dụng sắc nhọn hoặc điều khiển phương tiện.
Cách xử lý khi gặp người mộng du
Giữ an toàn, tránh để họ tự gây thương tích
Đảm bảo môi trường xung quanh không có vật nguy hiểm. Nếu người bệnh đang đi gần cửa sổ, cầu thang hoặc bếp, hãy nhẹ nhàng dẫn họ ra khỏi khu vực đó.
Hướng dẫn nhẹ nhàng quay lại giường
Dùng giọng nói nhẹ, hướng dẫn chậm rãi để người bệnh tự di chuyển về giường. Tránh hành động gây hoảng loạn.
Không nên lay mạnh hoặc đánh thức đột ngột
Đánh thức bất ngờ có thể khiến người bệnh bối rối, hoảng sợ hoặc phản xạ mạnh. Thay vào đó, hãy để họ từ từ trở lại trạng thái ngủ sâu an toàn.
Điều trị mộng du
Điều trị nguyên nhân gốc rễ
Giải quyết các yếu tố gây mộng du như điều trị mất ngủ, giảm stress hoặc xử lý bệnh lý nền (ngưng thở khi ngủ, trào ngược dạ dày).
Liệu pháp hành vi và thư giãn
- Kỹ thuật thư giãn trước khi ngủ: thiền, hít thở sâu.
- Liệu pháp tái lập giấc ngủ: đi ngủ và thức dậy đúng giờ.
- Liệu pháp đánh thức dự kiến: đánh thức nhẹ nhàng vài phút trước thời điểm mộng du thường xảy ra.
Thuốc
Trong trường hợp mộng du gây nguy hiểm hoặc kéo dài, bác sĩ có thể kê thuốc an thần nhóm benzodiazepine hoặc thuốc chống trầm cảm liều thấp. Việc sử dụng thuốc cần giám sát chặt chẽ để tránh tác dụng phụ.
Phòng ngừa mộng du
Duy trì lịch ngủ đều đặn
Ngủ đủ 7–9 giờ mỗi đêm và giữ giờ đi ngủ – thức dậy cố định giúp ổn định chu kỳ sinh học.
Giảm căng thẳng trước khi ngủ
Tránh làm việc căng thẳng hoặc sử dụng thiết bị điện tử ít nhất 30 phút trước khi ngủ. Thay vào đó, có thể đọc sách, nghe nhạc nhẹ.
Tránh rượu, caffeine và các chất kích thích
Không uống rượu, cà phê hoặc đồ uống năng lượng vào buổi tối vì chúng làm tăng nguy cơ thức dậy bán phần.
Sắp xếp không gian ngủ an toàn
- Khóa cửa sổ, cửa ra vào.
- Dọn dẹp đồ đạc vướng víu.
- Sử dụng thanh chắn giường cho trẻ nhỏ.
Câu chuyện thực tế về mộng du
Trích dẫn trải nghiệm của Lan (28 tuổi)
“Tôi từng tỉnh dậy vào một buổi sáng và được mẹ kể rằng đêm qua tôi đã mở cửa bước ra sân, đứng nhìn trời rất lâu. Tôi hoàn toàn không nhớ gì cả. Đó là lần đầu tiên tôi biết mình bị mộng du.” – Lan, 28 tuổi.
Bài học rút ra từ câu chuyện này
Trường hợp của Lan cho thấy, mộng du có thể xảy ra bất ngờ ở người trưởng thành, ngay cả khi trước đó không có tiền sử. Điều quan trọng là gia đình cần quan sát, tạo môi trường ngủ an toàn và đưa người bệnh đi khám nếu hiện tượng tái diễn.
Kết luận
Mộng du là một rối loạn giấc ngủ tiềm ẩn nguy hiểm nếu không được nhận biết và xử lý đúng cách. Việc hiểu rõ nguyên nhân, triệu chứng, phương pháp điều trị và phòng ngừa sẽ giúp bảo vệ sức khỏe và sự an toàn của người bệnh. Gia đình và người thân đóng vai trò then chốt trong việc phát hiện và hỗ trợ điều trị mộng du.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
Mộng du có chữa khỏi hoàn toàn không?
Phần lớn trẻ em sẽ tự hết mộng du khi lớn lên. Ở người lớn, điều trị nguyên nhân và áp dụng các biện pháp phòng ngừa có thể giúp kiểm soát hoặc giảm tần suất cơn mộng du.
Có nên đánh thức người đang mộng du không?
Không nên đánh thức đột ngột. Thay vào đó, hãy hướng dẫn nhẹ nhàng họ trở lại giường để tránh gây hoảng loạn hoặc phản ứng bất ngờ.
Mộng du có liên quan đến bệnh tâm thần không?
Mộng du không phải là bệnh tâm thần, nhưng căng thẳng tâm lý hoặc rối loạn lo âu có thể góp phần kích hoạt các cơn mộng du.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.