Hôn trầm (Catatonia) là một hội chứng tâm thần vận động nghiêm trọng, ảnh hưởng đến khả năng vận động, giao tiếp và phản ứng của người bệnh. Tình trạng này thường bị hiểu lầm là một phần của các bệnh lý tâm thần như tâm thần phân liệt, nhưng thực chất hôn trầm có thể xuất hiện trong nhiều bối cảnh bệnh lý khác nhau. Nếu không được nhận diện và điều trị kịp thời, hôn trầm có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm, thậm chí tử vong.
Hôn trầm (Catatonia) là gì?
Hôn trầm là một rối loạn vận động tâm thần đặc trưng bởi trạng thái bất động, im lặng, không phản ứng với kích thích xung quanh. Người bệnh có thể giữ nguyên một tư thế trong thời gian dài, không nói, không giao tiếp và có những hành vi lặp lại vô nghĩa. Đây là một rối loạn chức năng thần kinh mang tính chất cấp tính hoặc mạn tính, có thể đi kèm với các bệnh lý tâm thần hoặc nội khoa.
Hôn trầm từng được xem là một biểu hiện của tâm thần phân liệt, nhưng hiện nay, theo DSM-5 (Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần), nó được phân loại như một hội chứng riêng biệt, có thể gặp trong:
- Rối loạn lưỡng cực
- Trầm cảm nặng
- Bệnh lý thần kinh, nội khoa (nhiễm trùng, rối loạn chuyển hóa…)
Hôn trầm có ba thể chính:
- Thể ức chế: bất động, giảm giao tiếp, giảm phản ứng.
- Thể kích động: di chuyển quá mức, hành vi vô nghĩa, không kiểm soát.
- Thể ám ảnh: bắt chước hành động/ngôn ngữ, hành vi máy móc.
Triệu chứng của hôn trầm
Chẩn đoán hôn trầm được xác lập khi người bệnh có ít nhất 3 trong 12 triệu chứng sau theo tiêu chuẩn DSM-5:
- Im lặng (mutism): Không nói hoặc nói rất ít dù không mất khả năng phát âm.
- Bất động (stupor): Không di chuyển, không phản ứng.
- Giữ nguyên tư thế (posturing): Giữ nguyên tư thế kỳ lạ trong thời gian dài.
- Gương phản chiếu (echolalia/echopraxia): Lặp lại lời nói hoặc hành động của người khác.
- Linh hoạt sáp (waxy flexibility): Các chi cơ thể có thể được sắp đặt và giữ nguyên như sáp.
- Căng trương lực cơ (catalepsy): Mất trương lực cơ tự nhiên, giữ nguyên động tác bị đặt vào.
- Phản kháng vô nghĩa (negativism): Kháng cự hoặc không làm theo yêu cầu mà không có lý do rõ ràng.
- Cử động rập khuôn (stereotypy): Hành vi lặp đi lặp lại một cách vô nghĩa.
- Hưng phấn vận động (agitation): Di chuyển liên tục không mục đích.
- Động tác kỳ dị (grimacing): Biểu cảm mặt không tự nhiên.
- Cưỡng bức hành vi (mannerism): Hành vi được thực hiện lặp lại và máy móc.
Thực tế lâm sàng cho thấy, bệnh nhân hôn trầm có thể hoàn toàn tỉnh táo nhưng không thể giao tiếp hoặc di chuyển. Điều này dễ khiến gia đình và cả nhân viên y tế hiểu nhầm người bệnh đang “giả vờ” hoặc bị trầm cảm nặng, dẫn đến bỏ sót chẩn đoán.
Nguyên nhân gây ra hôn trầm
Hôn trầm có thể xuất hiện do nhiều nguyên nhân khác nhau. Thường gặp nhất là các rối loạn tâm thần hoặc bệnh lý thực thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương.
1. Rối loạn tâm thần
- Tâm thần phân liệt: Đặc biệt là thể căng trương lực.
- Rối loạn lưỡng cực: Giai đoạn hưng cảm hoặc trầm cảm.
- Trầm cảm nặng: Người bệnh có thể bất động hoặc im lặng kéo dài.
2. Nguyên nhân thần kinh và nội khoa
- Viêm não, u não, đột quỵ
- Chấn thương sọ não
- Thiếu oxy não
- Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương
3. Do thuốc
- Thuốc an thần kinh (antipsychotics): đặc biệt là thuốc thế hệ cũ.
- Thuốc chống trầm cảm
- Thuốc corticoid liều cao
Đáng chú ý, có một thể hôn trầm gọi là hôn trầm ác tính (malignant catatonia) có liên quan mật thiết với hội chứng ác tính do thuốc chống loạn thần (neuroleptic malignant syndrome – NMS), với các biểu hiện sốt cao, tăng men cơ, loạn thần kinh thực vật và có thể tử vong nhanh chóng nếu không được điều trị kịp thời.
Đối tượng có nguy cơ cao
Theo thống kê y khoa (The Lancet Psychiatry, 2022), khoảng 10% bệnh nhân tâm thần nhập viện có biểu hiện hôn trầm. Những nhóm đối tượng có nguy cơ cao gồm:
- Người có tiền sử rối loạn tâm thần: như tâm thần phân liệt, lưỡng cực.
- Bệnh nhân đang điều trị bằng thuốc hướng thần: đặc biệt là các thuốc an thần kinh.
- Người cao tuổi: có khả năng mắc bệnh lý thần kinh hoặc suy giảm chức năng não.
- Bệnh nhân ICU: bị ảnh hưởng do đa bệnh lý, thuốc, stress sinh lý nặng.
Việc hiểu rõ các yếu tố nguy cơ giúp bác sĩ lâm sàng nhận diện và can thiệp kịp thời, tránh để bệnh tiến triển thành thể nặng gây nguy hiểm tính mạng.
Phân loại các dạng hôn trầm
Hôn trầm không phải là một thực thể đồng nhất mà bao gồm nhiều thể khác nhau, mỗi thể có đặc điểm lâm sàng và tiên lượng riêng biệt. Việc phân loại đúng giúp lựa chọn hướng điều trị phù hợp.
1. Hôn trầm ức chế (Stuporous Catatonia)
Đây là thể thường gặp nhất, với các biểu hiện như:
- Im lặng kéo dài (mutism)
- Không vận động hoặc bất động (stupor)
- Giữ nguyên tư thế bất thường (posturing, waxy flexibility)
2. Hôn trầm kích động (Excited Catatonia)
Bệnh nhân trở nên quá mức kích động, di chuyển nhiều nhưng không mục đích. Có thể kèm theo hành vi phá hoại hoặc tự gây hại.
3. Hôn trầm ám ảnh (Catatonia with Echophenomena)
Thường biểu hiện qua:
- Lặp lại lời nói của người khác (echolalia)
- Lặp lại hành động (echopraxia)
- Các hành vi máy móc, rập khuôn không tự chủ
4. Hôn trầm ác tính (Malignant Catatonia)
Là thể nặng và nguy hiểm nhất, có nguy cơ tử vong cao nếu không điều trị kịp thời. Triệu chứng gồm:
- Sốt cao
- Loạn thần kinh thực vật (tim nhanh, huyết áp dao động, vã mồ hôi)
- Tăng men cơ (CPK tăng cao)
Chẩn đoán hôn trầm
Việc chẩn đoán hôn trầm cần dựa trên đánh giá lâm sàng kỹ lưỡng và loại trừ các nguyên nhân thực thể khác. Các bước bao gồm:
1. Thăm khám lâm sàng
Bác sĩ sẽ kiểm tra các dấu hiệu đặc trưng như im lặng, giữ tư thế, không phản ứng, hoặc hành vi lặp lại. Cần quan sát bệnh nhân ít nhất vài giờ để phát hiện dấu hiệu rõ ràng.
2. Áp dụng tiêu chí DSM-5
Chẩn đoán hôn trầm khi có ít nhất 3 trong 12 triệu chứng liệt kê trong DSM-5.
3. Thang điểm Bush–Francis Catatonia Rating Scale (BFCRS)
BFCRS là công cụ đánh giá chuyên sâu với 23 mục, được sử dụng rộng rãi trong nghiên cứu và thực hành lâm sàng.
4. Cận lâm sàng
- Xét nghiệm: CTM, điện giải, men gan, CPK, chức năng thận…
- Chẩn đoán hình ảnh: MRI não, CT-scan loại trừ tổn thương thực thể.
- EEG: Loại trừ động kinh im lặng hoặc trạng thái động kinh không co giật.
Điều trị hôn trầm như thế nào?
Điều trị hôn trầm phải được tiến hành càng sớm càng tốt để tránh biến chứng và cải thiện tiên lượng. Hướng xử trí tùy thuộc vào nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng.
1. Sử dụng benzodiazepine (Lorazepam)
Là lựa chọn hàng đầu với hiệu quả điều trị nhanh chóng (thường trong 1–2 ngày). Liều khởi đầu thường là 1–2mg tiêm tĩnh mạch, lặp lại nếu cần thiết.
“Khoảng 80% bệnh nhân đáp ứng tốt với liệu pháp Lorazepam nếu được dùng đúng thời điểm.” – Tạp chí American Journal of Psychiatry.
2. Liệu pháp sốc điện (ECT)
Được xem là biện pháp cứu cánh trong các trường hợp nặng, kháng trị hoặc hôn trầm ác tính. ECT có thể cải thiện nhanh chóng các triệu chứng trong vòng vài buổi điều trị.
3. Điều trị nguyên nhân nền tảng
- Điều chỉnh thuốc hướng thần nếu gây tác dụng phụ.
- Điều trị nhiễm trùng, u não, đột quỵ nếu có liên quan.
- Hỗ trợ dinh dưỡng, chăm sóc toàn diện trong trường hợp bất động kéo dài.
Tiên lượng và biến chứng
Tiên lượng hôn trầm phụ thuộc vào nguyên nhân, thời điểm điều trị và thể bệnh. Nếu được phát hiện sớm và điều trị đúng cách, hầu hết bệnh nhân có thể phục hồi hoàn toàn.
Tuy nhiên, nếu để kéo dài hoặc không được điều trị, có thể dẫn đến các biến chứng như:
- Suy kiệt, mất nước, suy dinh dưỡng
- Viêm phổi hít, nhiễm trùng tiểu
- Thuyên tắc phổi, huyết khối tĩnh mạch sâu
- Suy thận, rối loạn điện giải
Các biện pháp phòng ngừa
Một số cách giúp giảm nguy cơ phát triển hôn trầm bao gồm:
- Theo dõi sát người bệnh tâm thần có triệu chứng bất thường
- Tránh sử dụng thuốc an thần không kiểm soát
- Điều trị tích cực các bệnh lý nền thần kinh
- Giáo dục người nhà về dấu hiệu cảnh báo
Khi nào cần gặp bác sĩ?
Hãy đến gặp bác sĩ chuyên khoa tâm thần hoặc khoa nội thần kinh ngay khi người thân có những biểu hiện sau:
- Không nói chuyện, không phản ứng, im lặng kéo dài
- Giữ nguyên tư thế kỳ lạ, không chịu thay đổi
- Lặp lại hành vi, lời nói vô nghĩa
- Sốt cao kèm bất động, loạn thần kinh thực vật
Kết luận
Hôn trầm là một hội chứng thần kinh – tâm thần nguy hiểm, thường bị bỏ sót do thiếu nhận diện đúng. Tuy nhiên, đây là bệnh có thể điều trị hiệu quả nếu phát hiện sớm. Vai trò của gia đình, cộng đồng và nhân viên y tế là vô cùng quan trọng trong việc theo dõi và hỗ trợ người bệnh.
Hãy luôn lưu ý các dấu hiệu bất thường ở người thân, đặc biệt là những người có bệnh lý tâm thần nền. Phát hiện sớm, can thiệp kịp thời sẽ giúp bệnh nhân trở lại cuộc sống bình thường nhanh chóng.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Hôn trầm có phải là tâm thần phân liệt không?
Không. Hôn trầm có thể xảy ra trong tâm thần phân liệt, nhưng nó cũng gặp ở trầm cảm, lưỡng cực, viêm não… Vì vậy, cần phân biệt và chẩn đoán độc lập.
2. Hôn trầm có thể tự khỏi không?
Rất hiếm. Nếu không được điều trị, hôn trầm có thể kéo dài, dẫn đến suy kiệt hoặc tử vong.
3. Điều trị bằng sốc điện có nguy hiểm không?
Không. Liệu pháp ECT hiện nay an toàn, ít tác dụng phụ nếu được thực hiện bởi chuyên gia và theo dõi chặt chẽ.
4. Làm sao để biết người thân bị hôn trầm?
Khi họ có biểu hiện im lặng kéo dài, bất động, không phản ứng, cần đưa đến bác sĩ ngay để được chẩn đoán.
5. Hôn trầm có tái phát không?
Có thể. Người có tiền sử hôn trầm nên được theo dõi định kỳ và điều trị duy trì các bệnh nền để phòng ngừa tái phát.
Nếu bạn hoặc người thân có dấu hiệu nghi ngờ hôn trầm, đừng chần chừ hãy đến gặp bác sĩ chuyên khoa càng sớm càng tốt để được chẩn đoán và điều trị hiệu quả.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.