Vào mỗi buổi chiều, khi ánh nắng dần tắt, nhiều người lớn tuổi mắc bệnh sa sút trí tuệ bỗng trở nên bối rối, kích động, cáu gắt, hoặc thậm chí có hành vi không kiểm soát. Hiện tượng này, được gọi là hội chứng hoàng hôn (Sundowning), không chỉ làm trầm trọng thêm tình trạng bệnh mà còn khiến người chăm sóc cảm thấy bất lực và kiệt sức.
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về hội chứng hoàng hôn – một biểu hiện thường bị bỏ qua nhưng lại rất quan trọng trong điều trị và chăm sóc người bệnh sa sút trí tuệ.
1. Định nghĩa hội chứng hoàng hôn (Sundowning)
Hội chứng hoàng hôn (Sundowning) là hiện tượng người bệnh sa sút trí tuệ hoặc Alzheimer có những thay đổi về hành vi, tâm trạng và nhận thức khi chuyển từ ban ngày sang chiều tối. Những thay đổi này thường xảy ra vào khoảng từ 4–6 giờ chiều đến tối khuya, và có thể kéo dài đến sáng hôm sau.
Triệu chứng phổ biến của hội chứng này bao gồm:
- Lú lẫn tăng dần vào buổi chiều hoặc tối
- Lo âu, kích động hoặc dễ nổi nóng
- Đi lại không mục đích, lặp đi lặp lại hành vi
- Ảo giác hoặc hoang tưởng
Theo một nghiên cứu của Viện Lão khoa Hoa Kỳ, khoảng 20–45% bệnh nhân Alzheimer sẽ gặp hiện tượng sundowning trong quá trình tiến triển bệnh.
2. Câu chuyện có thật: Khi ông tôi không còn nhận ra buổi chiều
“Tôi từng chứng kiến ông ngoại – người từng là giáo viên dạy sử rất minh mẫn – trở nên khó hiểu vào mỗi buổi chiều. Ông lặp lại cùng một câu hỏi, nghi ngờ mọi người xung quanh là người lạ, rồi bất chợt đòi về nhà mẹ ruột của mình. Chúng tôi không biết chuyện gì đang xảy ra, cho đến khi bác sĩ chẩn đoán ông mắc hội chứng hoàng hôn.”
Câu chuyện trên không phải là hiếm gặp. Sundowning có thể khiến người bệnh trở nên xa lạ ngay với chính gia đình của mình, và việc chăm sóc lúc này đòi hỏi sự kiên nhẫn, thấu hiểu và cả kiến thức chuyên môn.
3. Nguyên nhân gây hội chứng hoàng hôn
Dù nguyên nhân cụ thể của hội chứng hoàng hôn vẫn chưa được hiểu rõ hoàn toàn, các chuyên gia tin rằng đây là kết quả của nhiều yếu tố phối hợp, bao gồm rối loạn sinh học, môi trường và tâm lý xã hội.
3.1 Rối loạn nhịp sinh học
Người bị sa sút trí tuệ thường gặp rối loạn trong “đồng hồ sinh học” – một cơ chế giúp cơ thể nhận biết thời gian ngày và đêm. Sự mất cân bằng này dẫn đến việc người bệnh không phân biệt được ban ngày và ban đêm, từ đó ảnh hưởng đến hành vi và tâm trạng.
3.2 Tác động của ánh sáng và môi trường
Ánh sáng yếu đi vào buổi chiều có thể làm tăng cảm giác bối rối, lo âu. Môi trường quá ồn ào, hỗn loạn, hoặc thay đổi thói quen hàng ngày cũng là những yếu tố dễ kích hoạt hội chứng sundowning.
3.3 Ảnh hưởng từ thuốc và bệnh lý nền
Một số loại thuốc như thuốc an thần, lợi tiểu hoặc các thuốc chống trầm cảm có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng sundowning. Ngoài ra, các bệnh lý mạn tính như tiểu đường, suy tim, rối loạn giấc ngủ cũng ảnh hưởng đến mức độ nhận thức vào cuối ngày.
3.4 Yếu tố cảm xúc và tâm lý
Người bệnh có thể cảm thấy cô đơn, lo lắng, hoặc hoảng loạn khi môi trường xung quanh trở nên yên tĩnh vào buổi chiều tối. Tâm lý bị cô lập hoặc không được giao tiếp xã hội cũng là nguyên nhân tiềm ẩn khiến sundowning biểu hiện mạnh mẽ hơn.
4. Triệu chứng nhận biết hội chứng hoàng hôn
Việc phát hiện sớm hội chứng hoàng hôn giúp người chăm sóc có biện pháp hỗ trợ kịp thời, giảm thiểu hậu quả không mong muốn. Dưới đây là các dấu hiệu thường gặp:
4.1 Lú lẫn tăng vào buổi chiều
Người bệnh thường không nhớ được mình đang ở đâu, đang làm gì và có thể không nhận ra người thân. Triệu chứng này tăng mạnh khi mặt trời lặn.
4.2 Cáu gắt, kích động, nói nhiều vô nghĩa
Người bệnh có thể trở nên cực kỳ cáu kỉnh, nói chuyện không mạch lạc, lặp đi lặp lại một cụm từ hoặc hành động nào đó.
4.3 Đi lại không mục đích, hành vi lặp lại
Đi lòng vòng trong nhà, dọn dẹp ngẫu nhiên hoặc cố gắng “đi về nhà cũ” là hành vi thường gặp. Một số trường hợp còn có nguy cơ rời khỏi nhà mà không ai hay biết.
4.4 Hoang tưởng hoặc ảo giác nhẹ
Người bệnh có thể tưởng tượng ra người lạ, nghĩ rằng có kẻ trộm hoặc tin rằng họ đang bị theo dõi.
4.5 Rối loạn giấc ngủ
Khó đi vào giấc ngủ, thức giấc nhiều lần giữa đêm hoặc không ngủ xuyên đêm là dấu hiệu thường đi kèm với hội chứng hoàng hôn.
5. Hội chứng hoàng hôn khác gì với sa sút trí tuệ thông thường?
Mặc dù hội chứng hoàng hôn là một biểu hiện của sa sút trí tuệ, nhưng nó có những đặc trưng riêng biệt:
| Tiêu chí | Sa sút trí tuệ | Hội chứng hoàng hôn |
|---|---|---|
| Thời điểm biểu hiện | Xuất hiện bất kỳ thời điểm nào trong ngày | Chủ yếu vào chiều tối hoặc ban đêm |
| Mức độ thay đổi hành vi | Diễn tiến từ từ | Biến đổi rõ rệt và nhanh chóng |
| Tính chất triệu chứng | Ổn định trong thời gian dài | Xuất hiện đột ngột và có thể lặp lại mỗi ngày |
6. Đối tượng dễ mắc hội chứng hoàng hôn
Mặc dù bất kỳ ai bị sa sút trí tuệ đều có thể gặp hội chứng hoàng hôn, nhưng một số nhóm người bệnh có nguy cơ cao hơn do đặc điểm bệnh lý, tuổi tác hoặc hoàn cảnh sống.
6.1 Người bị Alzheimer
Người mắc bệnh Alzheimer – dạng phổ biến nhất của sa sút trí tuệ – thường bị ảnh hưởng mạnh bởi sự xáo trộn trong nhịp sinh học, dẫn đến hội chứng hoàng hôn xuất hiện sớm và kéo dài.
6.2 Người cao tuổi mắc bệnh thần kinh mạn tính
Các bệnh như Parkinson, suy giảm trí nhớ do mạch máu hoặc chấn thương não đều làm tổn thương vùng não điều khiển nhận thức và hành vi, từ đó góp phần làm nặng thêm hội chứng này.
6.3 Người sống trong môi trường thay đổi
Bệnh nhân mới nhập viện, chuyển nhà, hoặc thay đổi người chăm sóc thường dễ bị kích thích và mất phương hướng – yếu tố góp phần khởi phát hội chứng hoàng hôn.
7. Cách chăm sóc và quản lý hiệu quả
Việc quản lý hội chứng hoàng hôn không nhất thiết phải dùng thuốc, mà ưu tiên các biện pháp điều chỉnh môi trường, lối sống và hỗ trợ tâm lý. Dưới đây là một số gợi ý thiết thực:
7.1 Duy trì lịch trình đều đặn
- Giờ ăn, ngủ, tắm rửa cần ổn định mỗi ngày.
- Tránh thay đổi thói quen đột ngột hoặc gây xáo trộn về không gian sống.
7.2 Điều chỉnh ánh sáng buổi chiều
Sử dụng đèn có ánh sáng vàng nhẹ, duy trì độ sáng trong phòng vào buổi chiều giúp não người bệnh nhận biết thời gian chính xác, giảm bối rối.
7.3 Giảm kích thích trước giờ ngủ
- Không nên để tivi, âm thanh lớn hoặc quá nhiều người trò chuyện vào buổi tối.
- Tránh cho người bệnh ăn tối quá no hoặc dùng caffeine.
7.4 Ứng dụng liệu pháp thư giãn
Nghe nhạc nhẹ, massage đầu, hoặc sử dụng tinh dầu thơm như oải hương có thể giúp người bệnh thư giãn và ổn định tâm lý.
7.5 Hỗ trợ tâm lý – xã hội
Trò chuyện nhẹ nhàng, kể chuyện xưa hoặc xem ảnh gia đình giúp người bệnh cảm thấy an toàn và được kết nối với thế giới xung quanh.
8. Vai trò của người chăm sóc trong việc kiểm soát hội chứng hoàng hôn
Không có loại thuốc nào chữa khỏi hoàn toàn hội chứng hoàng hôn. Vì vậy, vai trò của người chăm sóc là cực kỳ quan trọng:
- Quan sát thường xuyên: Ghi nhận thời điểm khởi phát triệu chứng để điều chỉnh lịch sinh hoạt phù hợp.
- Kiên nhẫn và cảm thông: Hạn chế tranh cãi, la mắng người bệnh khi họ có hành vi bất thường.
- Giao tiếp tích cực: Sử dụng ánh mắt, chạm nhẹ và từ ngữ dễ hiểu để trấn an người bệnh.
- Hợp tác y tế: Tham khảo ý kiến bác sĩ về các biện pháp hỗ trợ nếu triệu chứng kéo dài.
9. Khi nào cần gặp bác sĩ?
Dù hội chứng hoàng hôn thường được kiểm soát bằng các biện pháp không dùng thuốc, nhưng có một số tình huống cần đưa người bệnh đi khám chuyên khoa:
9.1 Triệu chứng tăng nặng nhanh chóng
Nếu người bệnh bỗng trở nên kích động dữ dội, có hành vi phá phách hoặc tự làm đau mình, cần can thiệp y tế ngay lập tức.
9.2 Không đáp ứng với chăm sóc tại nhà
Khi các biện pháp không dùng thuốc không hiệu quả sau 1–2 tuần, bác sĩ có thể cân nhắc dùng thuốc an thần nhẹ, chống loạn thần liều thấp.
9.3 Nghi ngờ có bệnh lý phối hợp
Người bệnh có thể bị nhiễm trùng, mất nước, rối loạn điện giải hoặc tác dụng phụ thuốc đang dùng – tất cả đều có thể làm nặng thêm hội chứng sundowning.
10. Tóm tắt và lời nhắn từ ThuVienBenh.com
Hội chứng hoàng hôn không phải là một căn bệnh riêng biệt, mà là biểu hiện đặc trưng ở người bị sa sút trí tuệ, đặc biệt là Alzheimer. Việc nhận diện sớm, hiểu rõ nguyên nhân và áp dụng các biện pháp chăm sóc phù hợp sẽ giúp cải thiện chất lượng cuộc sống của cả người bệnh lẫn người chăm sóc.
“Kiến thức là nền tảng của sự kiên nhẫn. Sự kiên nhẫn là chìa khóa cho yêu thương trong chăm sóc người mất trí nhớ.”
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Hội chứng hoàng hôn có thể chữa khỏi không?
Không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng có thể kiểm soát hiệu quả bằng điều chỉnh lối sống, môi trường và hỗ trợ tâm lý đúng cách.
2. Người bệnh cần dùng thuốc gì để giảm triệu chứng?
Thông thường không cần dùng thuốc. Trong một số trường hợp nặng, bác sĩ có thể kê thuốc an thần liều thấp hoặc điều trị hỗ trợ khác, tùy vào đánh giá lâm sàng.
3. Có thể phòng ngừa hội chứng hoàng hôn không?
Không thể phòng ngừa tuyệt đối, nhưng có thể giảm tần suất và mức độ biểu hiện bằng cách duy trì lịch trình sinh hoạt ổn định và chăm sóc tâm lý tốt.
4. Người nhà nên làm gì khi người bệnh hoang tưởng?
Không nên phản bác hoặc tranh luận với người bệnh. Hãy trấn an nhẹ nhàng, chuyển hướng chú ý sang hoạt động khác như nghe nhạc, ngồi ngoài hiên, xem ảnh gia đình.
5. Có nên để người bệnh ngủ vào ban ngày?
Có thể, nhưng nên giới hạn thời gian ngủ trưa dưới 45 phút để tránh ảnh hưởng đến giấc ngủ ban đêm và giảm nguy cơ sundowning.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.