Hành vi tự hủy hoại bản thân (self-harm) không chỉ là một dấu hiệu của đau khổ nội tâm mà còn là hồi chuông cảnh báo khẩn cấp về sức khỏe tâm thần. Thế nhưng, nhiều người vẫn chưa thực sự hiểu đúng và đủ về hiện tượng này. Việc lắng nghe, thấu cảm và hành động đúng lúc có thể cứu lấy một cuộc đời đang trong bế tắc.
Hành Vi Tự Hủy Hoại Bản Thân Là Gì?
Hành vi tự hủy hoại bản thân là bất kỳ hành động nào mà một cá nhân cố ý gây tổn thương đến chính cơ thể mình mà không có ý định tự sát. Đây thường là cách người ta đối phó với cảm xúc đau đớn, căng thẳng hoặc cảm giác trống rỗng.
Các Hình Thức Tự Hủy Phổ Biến
- Cắt da bằng dao lam hoặc vật sắc nhọn
- Đốt hoặc làm bỏng da
- Đập đầu vào tường hoặc vật cứng
- Uống thuốc quá liều mà không nhằm mục đích tự tử
- Gây tổn thương cơ thể bằng cách móc da, gãi đến chảy máu
Tần Suất và Đối Tượng Ảnh Hưởng
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hành vi tự hại thường xuất hiện ở lứa tuổi vị thành niên, với tỷ lệ 17% ở thanh thiếu niên từng thực hiện ít nhất một lần trong đời. Nữ giới có tỷ lệ cao hơn nam giới trong nhóm này, tuy nhiên, nam giới lại thường sử dụng các hình thức tổn thương nghiêm trọng hơn.
Nguyên Nhân Dẫn Đến Hành Vi Tự Hủy
Hành vi tự hủy hoại bản thân thường là hậu quả của sự tích tụ cảm xúc tiêu cực, xung đột nội tâm hoặc rối loạn tâm thần chưa được điều trị kịp thời.
1. Rối Loạn Tâm Lý và Cảm Xúc
Nhiều người tự gây tổn thương khi đang phải đối mặt với:
- Trầm cảm
- Rối loạn lo âu
- Rối loạn lưỡng cực
- Rối loạn nhân cách ranh giới (BPD)
Họ không biết cách biểu đạt cảm xúc, không có công cụ để đối phó lành mạnh, nên chọn cách gây đau thể xác để tạm thời “xả” cảm xúc nội tâm.
2. Sang Chấn Tâm Lý và Lạm Dụng
Các trải nghiệm tiêu cực như:
- Lạm dụng thể chất, tinh thần hoặc tình dục thời thơ ấu
- Bị bắt nạt hoặc cô lập xã hội
- Chứng kiến bạo lực gia đình
có thể khiến người trong cuộc mất khả năng tin tưởng người khác và học được rằng “đau đớn là điều xứng đáng” – từ đó hành vi tự tổn thương trở thành một phần cơ chế sống sót.
3. Áp Lực Xã Hội và Gia Đình
Áp lực học tập, kỳ vọng từ cha mẹ, chuẩn mực xã hội khắt khe về ngoại hình, thành công có thể khiến nhiều người – đặc biệt là giới trẻ – cảm thấy bất lực và cô lập.
4. Ảnh Hưởng từ Mạng Xã Hội
Việc tiếp cận các nội dung tiêu cực, hình ảnh tự hại trên mạng có thể “vô tình” kích hoạt và cổ vũ hành vi bắt chước, đặc biệt ở những người đang có bất ổn tâm lý.
Dấu Hiệu Cảnh Báo Sớm
Nhận biết sớm những dấu hiệu của hành vi tự hủy là bước quan trọng để ngăn chặn và hỗ trợ kịp thời:
- Vết thương lặp lại không rõ nguyên nhân
- Thường xuyên mang theo dao lam, vật sắc nhọn
- Mặc áo dài tay dù thời tiết nóng bức
- Tránh tiếp xúc xã hội, thay đổi hành vi bất thường
- Bộc lộ sự chán nản, vô vọng, nói về cảm giác “không còn cảm xúc” hoặc “muốn biến mất”
Thống Kê Đáng Báo Động
| Quốc gia | Tỷ lệ thanh thiếu niên từng tự hại (%) | Độ tuổi phổ biến |
|---|---|---|
| Hoa Kỳ | 17% | 12 – 18 |
| Anh | 18% | 13 – 19 |
| Việt Nam (ước tính) | 9 – 13% | 15 – 24 |
Lời Nhắn Gửi Từ Chuyên Gia
“Hành vi tự hủy hoại không phải là sự tìm kiếm sự chú ý, mà là một tín hiệu kêu cứu. Chúng ta cần lắng nghe và hỗ trợ họ đúng lúc.” – TS. Nguyễn Thị Hạnh, chuyên gia tâm lý lâm sàng, Bệnh viện Tâm thần Trung ương I.
FAQ – Câu Hỏi Thường Gặp
1. Người tự hại có muốn tự tử không?
Không nhất thiết. Hành vi tự hại chủ yếu là để đối phó với cảm xúc, không nhằm mục đích tự tử. Tuy nhiên, đây vẫn là yếu tố nguy cơ cao cho hành vi tự tử về sau.
2. Hành vi tự hại có thể dừng lại không?
Có. Với sự hỗ trợ tâm lý chuyên sâu và mạng lưới hỗ trợ tích cực từ gia đình, bạn bè, người tự hại hoàn toàn có thể phục hồi và học cách đối mặt lành mạnh hơn.
3. Tôi nên làm gì khi thấy người thân có dấu hiệu tự tổn thương?
Hãy lắng nghe mà không phán xét, động viên họ tìm đến chuyên gia tâm lý. Tránh ép buộc, đe dọa hay tỏ ra quá hoảng sợ – điều này chỉ khiến họ thu mình hơn.
Giải Pháp Hỗ Trợ Và Điều Trị Hiệu Quả
Việc điều trị hành vi tự hủy hoại bản thân cần một phương pháp toàn diện, kết hợp giữa can thiệp y tế, tâm lý và hỗ trợ xã hội. Mục tiêu không chỉ là ngăn chặn hành vi tự hại mà còn giúp người bệnh xây dựng lại sự tự tin và kỹ năng đối mặt với cuộc sống.
1. Trị Liệu Tâm Lý
- Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT): Là phương pháp hiệu quả nhất trong điều trị tự hại, đặc biệt ở người rối loạn nhân cách ranh giới. DBT giúp bệnh nhân học cách điều tiết cảm xúc, cải thiện quan hệ xã hội và tránh hành vi gây hại.
- Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT): CBT giúp người bệnh nhận diện những suy nghĩ sai lệch và phản ứng không lành mạnh để từ đó thay đổi cách suy nghĩ và hành vi.
- Liệu pháp tâm động học: Tìm hiểu sâu gốc rễ cảm xúc và trải nghiệm quá khứ để giải phóng xung đột nội tâm, thích hợp với những người có tiền sử sang chấn.
2. Điều Trị Bằng Thuốc
Thuốc không được dùng để điều trị trực tiếp hành vi tự hủy, nhưng có thể hỗ trợ điều chỉnh các rối loạn nền như:
- Thuốc chống trầm cảm (SSRI, SNRI)
- Thuốc ổn định khí sắc như lithium, valproate
- Thuốc an thần nhẹ hoặc thuốc giảm lo âu (theo chỉ định nghiêm ngặt)
Người bệnh không nên tự ý dùng thuốc mà cần sự theo dõi chặt chẽ từ bác sĩ chuyên khoa.
3. Vai Trò Của Gia Đình Và Cộng Đồng
Không có liệu pháp nào hiệu quả nếu thiếu sự đồng hành của người thân:
- Gia đình cần được giáo dục về tự hủy để không kỳ thị hay phán xét người bệnh.
- Tạo môi trường sống tích cực, ổn định và đầy tình thương yêu.
- Tham gia nhóm hỗ trợ (support groups) giúp người bệnh cảm thấy mình không đơn độc.
Phòng Ngừa Hành Vi Tự Hủy Từ Gốc
Thay vì chờ đến khi hậu quả xảy ra, việc phòng ngừa từ gốc giúp giảm thiểu nguy cơ phát triển hành vi tự hủy hoại bản thân:
Giáo Dục Cảm Xúc Từ Sớm
Các chương trình giáo dục cảm xúc – xã hội (SEL) trong nhà trường có thể giúp trẻ:
- Hiểu rõ và chấp nhận cảm xúc của bản thân
- Phát triển kỹ năng giao tiếp và giải quyết mâu thuẫn
- Biết khi nào nên tìm kiếm sự giúp đỡ
Xây Dựng Văn Hóa Không Kỳ Thị Tâm Thần
Thay vì phớt lờ hay đánh giá thấp cảm xúc tiêu cực, xã hội cần có cách tiếp cận nhân văn, thấu cảm hơn đối với những người đang vật lộn với rối loạn tâm lý. Những chiến dịch nâng cao nhận thức về sức khỏe tâm thần cần được triển khai rộng rãi, đặc biệt là tại trường học và nơi làm việc.
Kết Luận: Hiểu, Chấp Nhận và Hành Động
Hành vi tự hủy hoại bản thân là một tiếng kêu cứu thầm lặng từ những tâm hồn đang tổn thương. Việc hiểu rõ nguyên nhân, nhận diện dấu hiệu và hành động hỗ trợ kịp thời có thể thay đổi – thậm chí cứu sống – một cuộc đời. Hãy cùng nhau xây dựng một xã hội mà ở đó, ai cũng có thể lên tiếng về nỗi đau của mình mà không sợ bị phán xét.
Lời kêu gọi hành động:
Nếu bạn hoặc người thân đang phải vật lộn với hành vi tự hủy hoặc cảm xúc tiêu cực kéo dài, hãy tìm đến bác sĩ tâm thần hoặc chuyên gia tâm lý lâm sàng ngay hôm nay. Gọi đường dây nóng hỗ trợ tâm lý 1900 6237 (Bộ Y tế Việt Nam) hoặc các trung tâm tư vấn tâm lý uy tín gần bạn.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ)
Người từng tự hủy có thể hồi phục hoàn toàn không?
Hoàn toàn có thể. Với sự giúp đỡ đúng lúc, người từng tự hủy có thể phát triển kỹ năng đối mặt tích cực, lấy lại sự tự tin và sống một cuộc đời trọn vẹn.
Có nên trách mắng hay ngăn cấm người tự hại?
Không. Hành vi đó sẽ làm họ cảm thấy bị cô lập và xấu hổ nhiều hơn. Thay vào đó, hãy lắng nghe, thể hiện sự quan tâm và hướng dẫn họ đến sự giúp đỡ chuyên nghiệp.
Làm thế nào để hỗ trợ bạn bè đang có dấu hiệu tự hủy?
Hãy chủ động trò chuyện, thể hiện sự quan tâm chân thành và khuyến khích họ tìm đến chuyên gia tâm lý. Đồng thời, cung cấp thông tin về các kênh hỗ trợ đáng tin cậy.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.