Trong một xã hội hiện đại đầy đủ tiện nghi, hành vi tích trữ đồ vật tưởng chừng vô hại lại đang dần trở thành một vấn đề tâm lý nghiêm trọng. Rối loạn tích trữ – hay còn gọi là hoarding disorder – không chỉ đơn thuần là việc giữ lại những vật dụng cũ kỹ. Đằng sau đó là những rối loạn tâm lý sâu xa có thể ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng sống, an toàn cá nhân và cả các mối quan hệ xã hội. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về hiện tượng này – từ nguyên nhân, triệu chứng đến cách điều trị, qua lăng kính khoa học và nhân văn.
Rối loạn tích trữ là gì?
Rối loạn tích trữ là một tình trạng tâm lý đặc trưng bởi việc khó khăn trong việc vứt bỏ hoặc tách rời khỏi những đồ vật không còn giá trị sử dụng. Người mắc rối loạn này thường cảm thấy lo âu, đau khổ nếu buộc phải bỏ đi bất kỳ món đồ nào, dù là tờ báo cũ hay hộp nhựa đã hỏng.
Phân biệt giữa thói quen giữ đồ và rối loạn tích trữ
Việc giữ lại một vài món đồ cũ do thói quen hay lý do kỷ niệm là điều phổ biến. Tuy nhiên, rối loạn tích trữ lại hoàn toàn khác biệt ở mức độ nghiêm trọng:
- Đồ vật được giữ lại không có giá trị thực tiễn hoặc cảm xúc rõ ràng.
- Số lượng đồ quá lớn gây tắc nghẽn không gian sống (lối đi, giường ngủ, bếp…)
- Người bệnh có xu hướng từ chối sự giúp đỡ và không nhận thức được vấn đề của mình.
Rối loạn tích trữ trong phân loại tâm thần học
Trong DSM-5 – bảng phân loại các rối loạn tâm thần do Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ công bố – rối loạn tích trữ được xếp là một dạng rối loạn riêng biệt, không còn là phân nhóm của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) như trước đây. Điều này cho thấy mức độ nghiêm trọng và đặc thù của rối loạn này.
Triệu chứng của rối loạn tích trữ
Triệu chứng của rối loạn tích trữ có thể âm thầm phát triển trong nhiều năm và trở nên trầm trọng theo thời gian. Dưới đây là những biểu hiện thường thấy:
Các dấu hiệu thường gặp
- Khó khăn trong việc bỏ đi bất kỳ món đồ nào, kể cả những vật vô giá trị như giấy vụn, túi nilon, bao bì cũ.
- Không gian sống bị chiếm dụng hoàn toàn bởi đồ vật – phòng khách biến thành kho chứa, nhà bếp không thể sử dụng…
- Cảm giác lo lắng dữ dội hoặc tức giận khi ai đó động vào đồ đạc.
- Trì hoãn và né tránh việc dọn dẹp, phân loại.
- Thiếu nhận thức về vấn đề và biện minh cho việc giữ lại đồ đạc bằng lý do “sẽ dùng đến”, “quá quý để bỏ”.
Tác động đến cuộc sống cá nhân và cộng đồng
Không chỉ ảnh hưởng đến người bệnh, rối loạn tích trữ còn gây hậu quả lớn đến người thân và cộng đồng:
- Gây mất vệ sinh, nguy cơ cháy nổ, côn trùng, mùi hôi… từ các đồ vật không được bảo quản tốt.
- Gây căng thẳng trong gia đình, mối quan hệ bị rạn nứt vì người thân không thể thuyết phục dọn dẹp.
- Người bệnh thường cô lập, tránh tiếp xúc xã hội do mặc cảm hoặc sợ bị phán xét.
Nguyên nhân dẫn đến hành vi tích trữ
Rối loạn tích trữ không chỉ đơn thuần là một thói quen xấu mà bắt nguồn từ những nguyên nhân sâu xa liên quan đến tâm lý, di truyền và môi trường sống.
Yếu tố tâm lý và di truyền
- Chấn thương tâm lý: Mất người thân, ly hôn, tai nạn… là yếu tố kích hoạt hành vi tích trữ như một cách tự an ủi, níu giữ quá khứ.
- Di truyền: Các nghiên cứu cho thấy hành vi tích trữ có thể có yếu tố di truyền trong gia đình.
- Suy giảm chức năng nhận thức: Người bị rối loạn tích trữ thường gặp khó khăn trong việc ra quyết định, tổ chức và đánh giá giá trị đồ vật.
Mối liên hệ với các rối loạn khác như OCD, ADHD
Hành vi tích trữ có liên quan đến một số rối loạn tâm thần khác:
- Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD): Người bệnh có thể tích trữ do nỗi sợ hãi bị mất mát hoặc do nghi lễ tâm lý lặp lại.
- Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD): Khó tập trung, lộn xộn trong suy nghĩ khiến người bệnh không thể tổ chức, phân loại đồ đạc hợp lý.
- Trầm cảm: Người trầm cảm mất động lực dọn dẹp, thiếu năng lượng để thay đổi môi trường sống.
Câu chuyện thật: Người phụ nữ sống giữa hàng tấn rác trong căn hộ nhỏ
Vào năm 2022, một vụ việc gây chấn động dư luận tại TP.HCM: lực lượng chức năng phải cưỡng chế dọn dẹp một căn hộ chung cư vì lượng rác thải tích tụ suốt 5 năm. Chủ nhân – một người phụ nữ sống một mình – đã tích trữ mọi thứ từ đồ ăn hết hạn, quần áo cũ, chai lọ rỗng cho đến đồ điện hỏng. Căn hộ nặng mùi, chật cứng, gây ảnh hưởng đến các hộ dân xung quanh.
Cuộc sống bị chôn vùi trong đồ vật
Khi được phỏng vấn, người phụ nữ cho biết mình không thể vứt đi bất kỳ món gì vì “sẽ có lúc dùng lại”. Bà không thấy mùi hôi hay sự bất tiện, mà còn cảm thấy an tâm hơn khi sống giữa những vật dụng quen thuộc.
Nhận diện và thay đổi sau trị liệu
Sau khi được can thiệp y tế và điều trị tâm lý, người phụ nữ dần nhận ra vấn đề của mình. Bà đồng ý tham gia trị liệu hành vi nhận thức (CBT), học cách sắp xếp lại cuộc sống và kiểm soát hành vi tích trữ.
Đây là minh chứng sống động cho thấy: rối loạn tích trữ là bệnh lý cần được điều trị như bất kỳ rối loạn tâm lý nào khác.
Trong một thế giới mà con người không ngừng tìm kiếm sự gọn gàng, tối giản và hiệu quả, vẫn tồn tại một nhóm người sống trong những căn phòng ngập tràn đồ đạc cũ kỹ, vô giá trị nhưng không thể vứt bỏ. Đó không chỉ là thói quen hay sự bừa bộn – mà có thể là biểu hiện của một căn bệnh tâm lý nghiêm trọng mang tên rối loạn tích trữ.
Tình trạng này không chỉ ảnh hưởng đến người bệnh mà còn gây hậu quả nghiêm trọng cho môi trường sống và những người xung quanh. Hiểu rõ về rối loạn tích trữ là bước đầu tiên giúp người bệnh được hỗ trợ đúng cách và khôi phục lại cuộc sống bình thường.
Rối loạn tích trữ là gì?
Rối loạn tích trữ (tiếng Anh: Hoarding Disorder) là một tình trạng tâm lý được đặc trưng bởi sự khó khăn kéo dài trong việc loại bỏ hoặc tách rời khỏi những đồ vật sở hữu, bất kể giá trị thực của chúng.
Phân biệt giữa thói quen giữ đồ và rối loạn tích trữ
Nhiều người có thói quen giữ lại các món đồ cũ vì lý do kỷ niệm hoặc nghĩ rằng sẽ cần dùng trong tương lai. Tuy nhiên, điều này khác xa với hành vi của người bị rối loạn tích trữ, vốn mang tính cưỡng chế và không kiểm soát được:
- Không gian sống bị chiếm dụng nghiêm trọng – đến mức không thể sử dụng nhà bếp, phòng tắm hoặc giường ngủ.
- Người bệnh không thể phân biệt giữa vật cần thiết và không cần thiết.
- Việc tích trữ gây ra căng thẳng, rối loạn trong cuộc sống, sức khỏe và các mối quan hệ.
Rối loạn tích trữ trong phân loại tâm thần học
Trước đây, rối loạn tích trữ được coi là một phần của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD). Tuy nhiên, từ năm 2013, Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ đã chính thức đưa rối loạn tích trữ vào DSM-5 như một bệnh độc lập.
Theo DSM-5, để được chẩn đoán là mắc rối loạn tích trữ, người bệnh phải:
- Gặp khó khăn dai dẳng trong việc loại bỏ tài sản, bất kể giá trị của chúng.
- Niềm tin rằng đồ vật là cần thiết hoặc gây đau khổ khi nghĩ đến việc bỏ đi.
- Sự tích trữ dẫn đến tích tụ số lượng lớn vật phẩm, làm tắc nghẽn không gian sống.
- Gây suy giảm đáng kể chức năng xã hội, nghề nghiệp hoặc các lĩnh vực quan trọng khác.
Triệu chứng của rối loạn tích trữ
Các dấu hiệu thường gặp
Rối loạn tích trữ không phát triển trong ngày một ngày hai, mà hình thành dần dần và thường khởi phát từ tuổi thiếu niên đến đầu tuổi trưởng thành. Những triệu chứng thường gặp gồm:
- Khó khăn lớn trong việc vứt bỏ đồ vật, kể cả rác hoặc vật phẩm không còn sử dụng được.
- Thu thập đồ vật một cách không kiểm soát, bao gồm cả việc nhận miễn phí hoặc nhặt từ nơi công cộng.
- Tích trữ nhiều đến mức gây cản trở nghiêm trọng cho không gian sống.
- Lo âu, căng thẳng hoặc cảm giác mất mát khi phải bỏ đồ đi.
- Thiếu tổ chức: không biết đặt đồ vật ở đâu, để chúng ngổn ngang khắp nơi.
Tác động đến cuộc sống cá nhân và cộng đồng
Hậu quả của rối loạn tích trữ vượt xa khỏi phạm vi cá nhân:
- Về sức khỏe: Tiếp xúc với bụi bẩn, vi khuẩn, mùi hôi, nguy cơ hỏa hoạn hoặc chấn thương do đồ vật đổ sập.
- Về tâm lý: Tăng nguy cơ trầm cảm, cô lập xã hội, xung đột gia đình và cảm giác tội lỗi.
- Về xã hội: Gây ảnh hưởng đến hàng xóm, môi trường và có thể vi phạm quy định vệ sinh công cộng.
Nguyên nhân dẫn đến hành vi tích trữ
Yếu tố tâm lý và di truyền
Các nhà nghiên cứu cho rằng rối loạn tích trữ là kết quả của sự kết hợp giữa yếu tố sinh học, tâm lý và môi trường. Những yếu tố nổi bật gồm:
- Di truyền: Người có người thân mắc rối loạn tích trữ có nguy cơ cao hơn bị ảnh hưởng.
- Chấn thương tâm lý: Mất người thân, ly dị, mất việc… có thể là “cú hích” kích hoạt hành vi tích trữ.
- Rối loạn nhận thức: Khó khăn trong ra quyết định, phân loại, tổ chức và đánh giá giá trị vật dụng.
Mối liên hệ với các rối loạn khác như OCD, ADHD
Rối loạn tích trữ thường đi kèm với các bệnh lý khác:
| Rối loạn đi kèm | Biểu hiện liên quan đến tích trữ |
|---|---|
| OCD (Rối loạn ám ảnh cưỡng chế) | Tích trữ như một nghi lễ cưỡng chế để tránh lo lắng hoặc tai họa tưởng tượng. |
| ADHD (Rối loạn tăng động giảm chú ý) | Không tổ chức được không gian, quên đồ đạc, dễ phân tâm khiến tích trữ không kiểm soát. |
| Trầm cảm | Mất động lực dọn dẹp, cảm giác tê liệt dẫn đến tích tụ đồ đạc. |
Câu chuyện thật: Người phụ nữ sống giữa hàng tấn rác trong căn hộ nhỏ
Vào năm 2022, báo chí Việt Nam đã đưa tin về một trường hợp gây xôn xao: một người phụ nữ sống một mình trong căn hộ chung cư cao cấp ở TP.HCM đã tích trữ đồ đạc suốt hơn 5 năm, đến mức lực lượng chức năng phải can thiệp dọn dẹp.
Theo hàng xóm cho biết, căn hộ này luôn tỏa ra mùi hôi nồng nặc, nhiều lần gây ảnh hưởng đến sinh hoạt chung. Khi vào bên trong, đội dọn vệ sinh choáng váng trước cảnh tượng: hàng ngàn bao ni lông, hộp giấy, đồ ăn hỏng, quần áo cũ được chất cao đến tận trần nhà.
Cuộc sống bị chôn vùi trong đồ vật
Người phụ nữ này cho biết, bà không thể vứt đi bất kỳ món đồ nào vì “thấy tiếc” và “sợ một ngày sẽ cần đến”. Dù sống trong điều kiện khắc nghiệt, bà vẫn từ chối sự giúp đỡ của người thân và tổ dân phố.
Nhận diện và thay đổi sau trị liệu
Sau can thiệp của cơ quan y tế và trị liệu tâm lý, người phụ nữ đã được chẩn đoán mắc rối loạn tích trữ. Qua nhiều tháng điều trị bằng liệu pháp hành vi và hỗ trợ từ gia đình, bà dần lấy lại được sự kiểm soát và đồng ý loại bỏ những vật không cần thiết.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.