Đái huyết sắc tố kịch phát về đêm (PNH) là một bệnh lý huyết học hiếm gặp nhưng có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt là huyết khối và thiếu máu mạn tính. Đây là căn bệnh có cơ chế bệnh sinh phức tạp, liên quan đến sự phá hủy hồng cầu do bất thường gen, ảnh hưởng đến sức khỏe và chất lượng cuộc sống của người bệnh. Cùng ThuVienBenh.com tìm hiểu sâu về căn bệnh này để nhận diện sớm và quản lý hiệu quả.

Giới thiệu về bệnh đái huyết sắc tố kịch phát về đêm (PNH)

PNH là bệnh gì?

PNH (Paroxysmal Nocturnal Hemoglobinuria) là một rối loạn huyết học mắc phải hiếm gặp, đặc trưng bởi sự phá hủy hồng cầu trong lòng mạch (tan máu nội mạch) do thiếu hụt các protein bảo vệ bề mặt hồng cầu khỏi hệ thống bổ thể của cơ thể.

Không giống như nhiều bệnh máu khác có yếu tố di truyền, PNH phát sinh do đột biến ở tế bào gốc tạo máu trong tủy xương, gây ra sự thiếu hụt các protein neo màng như CD55 và CD59. Kết quả là hồng cầu trở nên dễ bị tấn công bởi hệ miễn dịch, dẫn đến tan máu, thiếu máu và nhiều biến chứng nguy hiểm khác.

Lịch sử phát hiện bệnh

Lần đầu tiên được mô tả vào thế kỷ 19 bởi bác sĩ Paul Strübing, PNH đã trải qua quá trình nghiên cứu kéo dài hàng chục năm trước khi cơ chế bệnh sinh được hiểu rõ hơn nhờ công nghệ sinh học phân tử hiện đại. Đến năm 1993, người ta xác định được đột biến gen PIGA là nguyên nhân chính dẫn đến PNH.

Tại sao gọi là “kịch phát về đêm”?

Tên gọi “kịch phát về đêm” bắt nguồn từ đặc điểm lâm sàng dễ nhận thấy của bệnh: nước tiểu có màu đỏ sậm vào buổi sáng. Đây là hậu quả của quá trình tan máu diễn ra mạnh mẽ vào ban đêm khi độ pH trong máu giảm nhẹ do hô hấp chậm khi ngủ, tạo điều kiện cho hoạt hóa hệ thống bổ thể và phá hủy hồng cầu.

Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của PNH

Rối loạn gen PIGA và vai trò của protein GPI

Nguyên nhân gốc rễ của PNH là đột biến gen PIGA trong tế bào gốc tạo máu. Gen này có vai trò sản xuất cấu trúc GPI anchor – một chuỗi glycosylphosphatidylinositol giúp neo các protein bảo vệ lên bề mặt tế bào.

Khi thiếu GPI, các protein quan trọng như CD55 và CD59 không thể gắn lên bề mặt hồng cầu, khiến chúng trở nên “trơ trọi” trước sự tấn công của hệ miễn dịch – đặc biệt là hệ thống bổ thể (complement system).

Sự thiếu hụt CD55 và CD59: Gốc rễ của tan máu

• CD55 (Decay Accelerating Factor): ức chế sự hình thành phức hợp C3 convertase – giúp giảm kích hoạt bổ thể.
• CD59 (Membrane Inhibitor of Reactive Lysis): ngăn chặn sự hình thành phức hợp tấn công màng (MAC – membrane attack complex).

Khi thiếu vắng hai yếu tố bảo vệ này, hồng cầu trở thành “mục tiêu” bị bổ thể tiêu diệt, gây ra tan máu nội mạch liên tục.

Cơ chế tan máu nội mạch và vai trò hệ miễn dịch bổ thể

Hệ thống bổ thể là một phần của hệ miễn dịch bẩm sinh, hoạt động như “vũ khí” chống lại vi khuẩn. Tuy nhiên, trong PNH, hệ thống này lại quay sang tấn công chính các tế bào của cơ thể do sự vắng mặt của các protein bảo vệ.

Tan máu nội mạch gây giải phóng hemoglobin vào huyết tương. Hemoglobin tự do khi vượt ngưỡng gắn với haptoglobin sẽ bị đào thải qua nước tiểu, tạo nên màu đỏ sậm đặc trưng.

Triệu chứng và dấu hiệu lâm sàng

Triệu chứng thường gặp

Nước tiểu màu đỏ sậm vào buổi sáng

Đây là dấu hiệu kinh điển của PNH. Tuy nhiên, không phải bệnh nhân nào cũng có biểu hiện rõ ràng, do vậy triệu chứng này dễ bị bỏ qua hoặc nhầm lẫn với các bệnh tiết niệu.

Thiếu máu mạn tính và cơn tan máu cấp

Thiếu máu là hậu quả trực tiếp của sự phá hủy hồng cầu. Người bệnh thường có cảm giác mệt mỏi kéo dài, khó thở khi gắng sức, chóng mặt hoặc xanh xao. Trong một số trường hợp, tan máu diễn ra rầm rộ gây cơn thiếu máu cấp – cần cấp cứu.

Đau bụng, đau ngực, khó thở, mệt mỏi

Đây là các triệu chứng không đặc hiệu nhưng phổ biến ở người bệnh PNH. Một số bệnh nhân cũng mô tả cảm giác đau thắt ngực, giống triệu chứng tim mạch nhưng không tìm thấy tổn thương thực thể.

Biến chứng nguy hiểm

Huyết khối tĩnh mạch (đặc biệt tĩnh mạch gan – hội chứng Budd-Chiari)

Khoảng 30-40% bệnh nhân PNH có nguy cơ hình thành huyết khối. Đặc biệt nguy hiểm là huyết khối ở tĩnh mạch gan hoặc tĩnh mạch não – có thể gây tử vong nếu không xử trí kịp thời.

Suy tủy xương

Nhiều bệnh nhân PNH mắc đồng thời hội chứng suy tủy xương, khiến khả năng tạo máu của cơ thể giảm sút rõ rệt. Đây là một trong những yếu tố làm cho việc điều trị trở nên phức tạp hơn.

Rối loạn chức năng thận

Tan máu nội mạch kéo dài dẫn đến tích tụ hemoglobin tự do trong máu, gây tổn thương ống thận và làm suy giảm chức năng thận theo thời gian.

Hình ảnh minh họa về bệnh PNH

Xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch (ITP): Căn bệnh cần được nhận biết sớm và điều trị đúng

Xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch (Immune Thrombocytopenic Purpura – ITP) là một rối loạn huyết học phổ biến nhưng lại dễ bị bỏ sót hoặc nhầm lẫn với các bệnh xuất huyết khác. Dù thường gặp ở cả trẻ em và người lớn, nhưng diễn tiến bệnh ở từng nhóm tuổi lại rất khác nhau. Nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời, ITP có thể dẫn đến những biến chứng xuất huyết nguy hiểm đe dọa tính mạng.

Tại ThuVienBenh.com, chúng tôi cung cấp thông tin y học chính xác, dễ hiểu và cập nhật nhằm giúp bạn nhận diện sớm bệnh và hiểu rõ các phương pháp điều trị hiện đại.

ITP là gì? Tổng quan về xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch

Định nghĩa bệnh ITP

Xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch (ITP) là một bệnh lý tự miễn, trong đó hệ miễn dịch của cơ thể nhầm lẫn và phá hủy tiểu cầu – một thành phần quan trọng tham gia quá trình đông máu. Hậu quả là số lượng tiểu cầu trong máu giảm xuống dưới mức bình thường, dẫn đến tình trạng dễ bầm tím, chảy máu cam, chảy máu chân răng hoặc xuất huyết dưới da.

Phân loại ITP

• ITP cấp tính: Thường gặp ở trẻ em, xảy ra sau nhiễm virus, diễn tiến nhanh nhưng có khả năng tự hồi phục trong vòng 6 tháng.
• ITP mạn tính: Chủ yếu gặp ở người lớn, kéo dài trên 6 tháng, thường đòi hỏi điều trị lâu dài và theo dõi chặt chẽ.

Cơ chế bệnh sinh

ITP là bệnh tự miễn. Các kháng thể IgG được sản sinh một cách bất thường sẽ gắn vào bề mặt tiểu cầu. Khi đó, các đại thực bào trong gan và lách nhận diện và tiêu diệt tiểu cầu. Đồng thời, bệnh cũng có thể làm giảm khả năng sản xuất tiểu cầu từ tủy xương.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ của bệnh ITP

Nguyên nhân thường gặp

• Hệ miễn dịch rối loạn sau nhiễm virus (cúm, Epstein-Barr, HIV, viêm gan C)
• Tiêm vắc xin (thường gặp ở trẻ nhỏ): sởi – quai bị – rubella (MMR)
• Do tác dụng phụ của một số thuốc: heparin, quinidine, sulfonamide
• Bệnh tự miễn khác: lupus ban đỏ hệ thống (SLE), viêm khớp dạng thấp

Đối tượng có nguy cơ cao

Mặc dù ITP có thể xảy ra ở bất kỳ ai, nhưng các nhóm sau có nguy cơ cao hơn:

1. Trẻ em sau nhiễm siêu vi
2. Phụ nữ trong độ tuổi sinh sản (nguy cơ liên quan đến lupus)
3. Người lớn tuổi, có bệnh lý miễn dịch mạn tính

Triệu chứng điển hình của xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch

Biểu hiện xuất huyết ngoài da – niêm mạc

• Chấm xuất huyết: các nốt nhỏ màu đỏ, không biến mất khi ấn, thường thấy ở cẳng chân, đùi
• Bầm tím không rõ nguyên nhân: dễ thấy ở cánh tay, bụng, mông, nhất là sau va chạm nhẹ
• Chảy máu chân răng, chảy máu cam kéo dài
• Kinh nguyệt kéo dài hoặc ra nhiều máu ở phụ nữ

Biểu hiện xuất huyết nội tạng (hiếm gặp nhưng nguy hiểm)

• Chảy máu tiêu hóa: phân đen, nôn ra máu
• Xuất huyết não: đau đầu, rối loạn ý thức, yếu liệt
• Tiểu ra máu

Theo Hiệp hội Huyết học Mỹ (ASH), xuất huyết nội sọ chỉ chiếm khoảng 1% trường hợp ITP nhưng là nguyên nhân chính gây tử vong ở bệnh nhân tiểu cầu dưới 10 G/L.

Chẩn đoán xuất huyết giảm tiểu cầu miễn dịch

Tiêu chuẩn chẩn đoán

ITP là chẩn đoán loại trừ, tức là phải loại bỏ các nguyên nhân giảm tiểu cầu khác trước khi kết luận.

• Tiểu cầu dưới 100 G/L (bình thường từ 150–400 G/L)
• Các dòng máu khác (bạch cầu, hồng cầu) bình thường
• Không có bằng chứng nhiễm virus, bệnh lý gan, ung thư máu, thiếu máu bất sản…

Xét nghiệm cần thực hiện

1. Công thức máu toàn bộ (CBC): đánh giá số lượng tiểu cầu
2. Smear máu ngoại vi: hình dạng tiểu cầu, loại trừ bệnh bạch cầu
3. Xét nghiệm viêm gan B, C, HIV
4. Xét nghiệm kháng thể kháng tiểu cầu (chỉ hỗ trợ, không bắt buộc)

Chẩn Đoán Đái Huyết Sắc Tố Kịch Phát Về Đêm (PNH)

Do PNH là bệnh hiếm gặp và có triệu chứng đa dạng, việc chẩn đoán đòi hỏi sự nghi ngờ lâm sàng cao từ bác sĩ và các xét nghiệm chuyên biệt để xác nhận.

1. Nghi ngờ lâm sàng

Bác sĩ sẽ nghĩ đến PNH khi bệnh nhân có một hoặc nhiều đặc điểm sau:

• Thiếu máu tan máu nội mạch không rõ nguyên nhân (xét nghiệm thấy LDH tăng cao, haptoglobin giảm nặng hoặc không đo được).
• Nước tiểu sẫm màu, đặc biệt vào buổi sáng.
• Xuất hiện huyết khối ở những vị trí bất thường (như tĩnh mạch gan, tĩnh mạch cửa, tĩnh mạch não), đặc biệt ở người trẻ.
• Thiếu máu kết hợp với giảm các dòng tế bào máu khác (giảm bạch cầu, tiểu cầu), gợi ý suy tủy đi kèm.
• Bệnh nhân suy tủy xương không đáp ứng với điều trị ức chế miễn dịch.

2. Xét nghiệm Flow Cytometry – “Tiêu chuẩn vàng”

Đây là xét nghiệm quan trọng và chính xác nhất để chẩn đoán PNH.

• Nguyên lý: Kỹ thuật này sử dụng các kháng thể đơn dòng có gắn huỳnh quang để phát hiện sự thiếu hụt của các protein neo GPI (như CD55 và CD59) trên bề mặt các tế bào máu, bao gồm hồng cầu, bạch cầu hạt và bạch cầu mono.
• Kết quả: Xét nghiệm sẽ cho biết tỷ lệ phần trăm các dòng tế bào máu bị thiếu hụt protein bảo vệ (gọi là kích thước dòng PNH – PNH clone size). Việc phát hiện được một dòng tế bào PNH, dù với tỷ lệ nhỏ, cũng đủ để xác định chẩn đoán.

3. Các xét nghiệm bổ trợ

• Công thức máu: Đánh giá mức độ thiếu máu, giảm bạch cầu, tiểu cầu.
• Sinh hóa máu: LDH tăng rất cao, haptoglobin giảm, bilirubin gián tiếp tăng là những dấu hiệu của tan máu.
• Tủy đồ và sinh thiết tủy xương: Cần thiết để đánh giá tình trạng tế bào gốc tạo máu và chẩn đoán các bệnh lý suy tủy đi kèm như thiếu máu bất sản hoặc hội chứng rối loạn sinh tủy.

Các Phương Pháp Điều Trị Hiện Nay

Mục tiêu điều trị PNH là kiểm soát triệu chứng, ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm (đặc biệt là huyết khối) và cải thiện chất lượng cuộc sống.

A. Điều trị hỗ trợ và truyền thống

• Truyền máu: Được chỉ định khi bệnh nhân thiếu máu nặng gây triệu chứng.
• Bổ sung sắt và axit folic: Cần thiết để hỗ trợ quá trình tạo hồng cầu của tủy xương.
• Chống đông: Sử dụng thuốc chống đông là biện pháp cực kỳ quan trọng để phòng ngừa và điều trị huyết khối, một trong những biến chứng gây tử vong hàng đầu của PNH.
• Ghép tế bào gốc tạo máu (HSCT): Đây là phương pháp duy nhất có thể chữa khỏi PNH. Tuy nhiên, do tiềm ẩn nhiều nguy cơ (như thải ghép, nhiễm trùng), phương pháp này chỉ được cân nhắc cho những bệnh nhân trẻ, mắc bệnh nặng và có người hiến tặng phù hợp.

B. Liệu pháp nhắm trúng đích – Kỷ nguyên mới trong điều trị PNH

Sự ra đời của các thuốc ức chế hệ thống bổ thể đã tạo nên một cuộc cách mạng, thay đổi hoàn toàn tiên lượng cho bệnh nhân PNH.

• Thuốc ức chế bổ thể C5 (Eculizumab, Ravulizumab):
  • Cơ chế: Đây là các kháng thể đơn dòng, hoạt động bằng cách gắn vào protein C5 của hệ thống bổ thể, ngăn chặn bước cuối cùng của chuỗi phản ứng gây tan máu. Chúng ngăn không cho phức hợp tấn công màng (MAC) hình thành, từ đó bảo vệ hồng cầu PNH khỏi bị phá hủy.
  • Hiệu quả: Liệu pháp này giúp ngừng hoàn toàn tình trạng tan máu nội mạch, giảm đáng kể nhu cầu truyền máu, ngăn ngừa hiệu quả biến chứng huyết khối, cải thiện chức năng thận và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.
  • Lưu ý quan trọng: Do ức chế một phần hệ miễn dịch, bệnh nhân dùng thuốc này có nguy cơ cao bị nhiễm khuẩn, đặc biệt là vi khuẩn não mô cầu (Neisseria meningitidis). Do đó, bệnh nhân bắt buộc phải được tiêm phòng vắc-xin não mô cầu trước khi bắt đầu điều trị.

Tiên Lượng và Theo Dõi Bệnh

• Tiên lượng: Trước khi có liệu pháp ức chế bổ thể, tiên lượng của PNH khá dè dặt với tỷ lệ sống sau 10 năm chỉ khoảng 50%, chủ yếu do biến chứng huyết khối và suy tủy. Ngày nay, với các liệu pháp nhắm trúng đích, tiên lượng đã được cải thiện ngoạn mục, tuổi thọ của bệnh nhân PNH được điều trị gần như tương đương với người bình thường.
• Theo dõi định kỳ: PNH là một bệnh mạn tính đòi hỏi phải theo dõi suốt đời bởi bác sĩ chuyên khoa Huyết học. Bệnh nhân cần được kiểm tra định kỳ công thức máu, chỉ số tan máu (LDH), chức năng thận và kích thước dòng PNH bằng flow cytometry.

Kết Luận

Đái huyết sắc tố kịch phát về đêm (PNH) là một bệnh lý huyết học phức tạp, từng là một thách thức lớn trong chẩn đoán và điều trị. Tuy nhiên, với sự hiểu biết sâu sắc về cơ chế bệnh sinh và sự ra đời của các công cụ chẩn đoán chính xác như flow cytometry cùng liệu pháp ức chế bổ thể, PNH đã trở thành một bệnh có thể kiểm soát được hiệu quả.

Việc chẩn đoán sớm và can thiệp kịp thời không chỉ giúp ngăn ngừa các biến chứng đe dọa tính mạng mà còn trả lại cho người bệnh một cuộc sống gần như bình thường. Đây là một minh chứng rõ nét cho sự tiến bộ vượt bậc của y học hiện đại trong việc chinh phục các căn bệnh hiếm gặp

📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín

🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.