Cường cận giáp thứ phát là một rối loạn nội tiết thường gặp ở bệnh nhân suy thận mạn tính, đặc trưng bởi sự tăng tiết hormone tuyến cận giáp (PTH) kéo dài nhằm bù đắp tình trạng hạ canxi máu. Đây là một trong những biến chứng quan trọng và phổ biến nhất trong tiến trình bệnh thận mạn, có thể dẫn đến tổn thương xương, mạch máu và nhiều hệ cơ quan khác nếu không được điều trị sớm.
Theo thống kê của Hiệp hội Thận học Hoa Kỳ, có đến 90% bệnh nhân suy thận giai đoạn cuối có biểu hiện rối loạn chức năng tuyến cận giáp, trong đó phần lớn là cường cận giáp thứ phát. Tuy nhiên, vì triệu chứng của bệnh thường diễn tiến âm thầm nên dễ bị bỏ qua hoặc chẩn đoán muộn.
Vậy cường cận giáp thứ phát hình thành như thế nào? Làm sao để nhận biết và điều trị hiệu quả? Bài viết này sẽ cung cấp thông tin toàn diện, cập nhật và đáng tin cậy về bệnh lý này từ góc nhìn chuyên môn nội tiết học.
Nguyên nhân gây cường cận giáp thứ phát
Suy thận mạn tính
Đây là nguyên nhân hàng đầu dẫn đến cường cận giáp thứ phát. Khi chức năng thận suy giảm, khả năng lọc và đào thải phosphat bị hạn chế, dẫn đến tăng phosphat máu và giảm canxi máu. Ngoài ra, thận suy còn giảm sản xuất calcitriol (dạng hoạt tính của vitamin D), làm giảm hấp thu canxi ở ruột. Những yếu tố này kích thích tuyến cận giáp tăng tiết PTH để cân bằng nội môi khoáng chất, gây nên tình trạng cường cận giáp mạn tính.
Thiếu vitamin D
Vitamin D đóng vai trò quan trọng trong hấp thu canxi và phosphat tại ruột non. Thiếu vitamin D, dù do suy thận, kém hấp thu hay thiếu ánh sáng mặt trời, đều dẫn đến hạ canxi máu mãn tính và kích thích tuyến cận giáp hoạt động quá mức.
Giảm hấp thu canxi
Một số tình trạng như tiêu chảy mạn tính, bệnh celiac, sau phẫu thuật cắt dạ dày… có thể làm giảm khả năng hấp thu canxi từ thức ăn, dẫn đến rối loạn cân bằng canxi-phospho và gây cường cận giáp thứ phát.
Cơ chế điều hòa tuyến cận giáp bị rối loạn
Khi PTH tăng liên tục trong thời gian dài, các tế bào tuyến cận giáp sẽ tăng sinh, tạo thành các nốt tăng sản, làm mất khả năng điều hòa nội tiết bình thường. Lúc này, bệnh có thể chuyển sang cường cận giáp “thứ phát tiến triển”, hay còn gọi là cường cận giáp “kháng trị”.
Triệu chứng thường gặp của cường cận giáp thứ phát
Triệu chứng toàn thân
- Mệt mỏi mạn tính, yếu cơ
- Chán ăn, buồn nôn nhẹ
- Ngứa ngáy, đặc biệt về đêm
Người bệnh thường mô tả cảm giác “lờ đờ, khó tập trung” đi kèm với ngứa da dai dẳng – đây là dấu hiệu phổ biến nhưng dễ bị bỏ qua trong giai đoạn đầu của bệnh.
Biểu hiện ở xương
Sự tăng tiết PTH kéo dài sẽ kích thích quá trình hủy xương (resorption), dẫn đến:
- Đau nhức xương, nhất là vùng cột sống, hông, đầu gối
- Loãng xương, gãy xương tự phát
- Biến dạng xương, mất chiều cao
Hội chứng “xương thận” (renal osteodystrophy) là hậu quả trực tiếp của tình trạng này – một biến chứng xương nghiêm trọng ở bệnh nhân lọc máu lâu năm.
Biểu hiện ở hệ thần kinh và tim mạch
- Cáu gắt, trầm cảm, mất ngủ
- Rối loạn nhịp tim, huyết áp không ổn định
- Nguy cơ vôi hóa van tim, động mạch chủ
Vôi hóa mạch máu là yếu tố nguy cơ quan trọng gây tử vong sớm ở bệnh nhân thận mạn có kèm cường cận giáp thứ phát.
So sánh với cường cận giáp nguyên phát
| Đặc điểm | Cường cận giáp nguyên phát | Cường cận giáp thứ phát |
|---|---|---|
| Nguyên nhân | U lành tuyến cận giáp (adenoma) | Suy thận mạn, thiếu vitamin D |
| Canxi máu | Tăng | Giảm hoặc bình thường thấp |
| Phosphat máu | Giảm | Tăng |
| PTH | Tăng | Tăng |
| Xử trí | Phẫu thuật tuyến cận giáp | Điều trị bệnh nền, vitamin D, thuốc điều hòa PTH |
Biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị
Loãng xương, gãy xương
Loãng xương là biến chứng thường gặp nhất. Tình trạng hủy xương kéo dài khiến xương giòn, dễ gãy dù chỉ va chạm nhẹ. Gãy cổ xương đùi hoặc cột sống thường để lại hậu quả nặng nề cho người bệnh.
Vôi hóa mô mềm, mạch máu
Khi phosphat máu tăng cao, nó kết hợp với canxi tạo thành muối canxi phosphat lắng đọng trong mô mềm như da, khớp, mạch máu. Biểu hiện là các mảng sần dưới da, đau khớp hoặc tình trạng vôi hóa van tim, động mạch vành rất nguy hiểm.
Suy tim, tăng huyết áp
Do ảnh hưởng từ vôi hóa mạch máu, rối loạn điện giải và tổn thương tim mạch kéo dài. Bệnh nhân dễ bị suy tim sung huyết, nhồi máu cơ tim, tăng nguy cơ tử vong.
Suy thận tiến triển nhanh hơn
Không kiểm soát tốt cường cận giáp khiến tổn thương thận trầm trọng hơn, đẩy nhanh quá trình dẫn đến lọc máu chu kỳ hoặc ghép thận.
Các phương pháp chẩn đoán
Xét nghiệm sinh hóa máu
Đây là bước đầu tiên và quan trọng trong chẩn đoán. Bác sĩ sẽ yêu cầu các chỉ số sau:
- Canxi huyết thanh: thường thấp hoặc bình thường thấp
- Phosphat máu: tăng cao
- Albumin huyết thanh: để hiệu chỉnh canxi
- Chức năng thận (creatinin, ure): để đánh giá giai đoạn suy thận
Định lượng hormone tuyến cận giáp (PTH)
Đây là chỉ dấu sinh học chính xác nhất để xác định cường cận giáp. Trong thể thứ phát, nồng độ PTH tăng cao nhằm đáp ứng với tình trạng hạ canxi và tăng phosphat máu kéo dài.
Đo mật độ xương
Bệnh nhân có thể được đo DEXA scan để đánh giá loãng xương hoặc mất xương vùng cột sống, cổ xương đùi – những vị trí dễ gãy nhất.
Siêu âm hoặc chụp cận giáp
Trong những trường hợp nghi ngờ có nốt tăng sinh tuyến cận giáp hoặc chuẩn bị phẫu thuật, bác sĩ có thể chỉ định siêu âm vùng cổ, xạ hình cận giáp để xác định chính xác vị trí tuyến tăng hoạt động.
Điều trị cường cận giáp thứ phát
Điều trị nội khoa
Mục tiêu điều trị là giảm nồng độ PTH về mức bình thường hoặc chấp nhận được, cải thiện cân bằng canxi – phosphat và hạn chế tổn thương xương, tim mạch.
- Bổ sung vitamin D: dùng dạng hoạt hóa như Calcitriol hoặc Alfacalcidol
- Thuốc ức chế PTH (Calcimimetics): như Cinacalcet giúp giảm PTH mà không làm tăng canxi/phosphat
- Phosphate binders: thuốc gắn phosphat như sevelamer, calcium acetate để giảm hấp thu phosphat từ ruột
- Bổ sung canxi: khi cần thiết, nhất là trong giai đoạn đầu hoặc khi canxi máu giảm
Điều trị nội khoa đòi hỏi theo dõi sát PTH và các chỉ số điện giải máu mỗi 1–3 tháng.
Điều trị bệnh thận nền
Việc kiểm soát tốt tiến trình của suy thận mạn – bao gồm ăn uống đúng cách, kiểm soát huyết áp, glucose máu và tuân thủ lịch chạy thận – là yếu tố then chốt để phòng ngừa và điều trị hiệu quả cường cận giáp thứ phát.
Phẫu thuật tuyến cận giáp
Chỉ định khi:
- Điều trị nội khoa không hiệu quả sau 6–12 tháng
- Nồng độ PTH quá cao (>800–1000 pg/mL)
- Có triệu chứng xương nặng hoặc vôi hóa mô mềm nghiêm trọng
Phẫu thuật cắt bỏ 3½ tuyến cận giáp (sub-total) hoặc toàn bộ tuyến có thể giúp kiểm soát lâu dài. Tuy nhiên, cần cân nhắc kỹ vì có thể dẫn đến tình trạng suy cận giáp vĩnh viễn.
Tiên lượng và phòng ngừa
Hiệu quả điều trị sớm
Nếu được phát hiện và điều trị sớm, bệnh nhân có thể kiểm soát tốt PTH, hạn chế các biến chứng như gãy xương, vôi hóa mạch máu và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Vai trò của kiểm soát bệnh nền
Suy thận là yếu tố nền chính. Việc kiểm soát huyết áp, đường huyết (nếu có đái tháo đường), tuân thủ lọc máu và chế độ ăn hợp lý sẽ giảm nguy cơ rối loạn chuyển hóa canxi-phosphat.
Chế độ ăn uống và sinh hoạt
- Hạn chế thực phẩm giàu phosphat: nội tạng, nước ngọt có ga, đồ chế biến sẵn
- Tăng cường canxi từ sữa ít béo, rau xanh, đậu hũ
- Ánh nắng mặt trời buổi sáng để tổng hợp vitamin D
Trích dẫn câu chuyện thực tế từ bệnh nhân
“Tôi từng không nghĩ đến tuyến cận giáp, nhưng sau 3 năm chạy thận, bác sĩ thông báo tôi bị cường cận giáp thứ phát. Lúc đó xương tôi đau dữ dội, ăn uống không ngon miệng. Nhờ điều trị bằng vitamin D hoạt hóa và thuốc giảm PTH, tôi đã cải thiện rõ rệt sau 6 tháng.”
– Bệnh nhân Hồng L., 57 tuổi, TP.HCM
Tổng kết
Cường cận giáp thứ phát là biến chứng nội tiết quan trọng của bệnh thận mạn tính, gây ảnh hưởng đến xương, tim mạch và chất lượng cuộc sống. Nhận biết sớm và điều trị đúng cách – từ điều chỉnh chế độ ăn, bổ sung thuốc, đến can thiệp phẫu thuật khi cần – có thể giúp kiểm soát tốt tình trạng bệnh và ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng.
Hiểu đúng về bệnh không chỉ giúp bệnh nhân yên tâm điều trị, mà còn góp phần cải thiện kết cục lâm sàng trong hành trình sống chung với suy thận mạn.
Các câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Cường cận giáp thứ phát có chữa khỏi hoàn toàn không?
Không thể chữa khỏi hoàn toàn nếu nguyên nhân gốc là suy thận mạn tính. Tuy nhiên, nếu kiểm soát tốt bệnh nền và điều trị phù hợp, PTH có thể trở về mức kiểm soát được và bệnh nhân sống khỏe mạnh bình thường.
2. Cường cận giáp thứ phát có nguy hiểm không?
Có. Nếu không điều trị, bệnh có thể dẫn đến loãng xương, gãy xương, vôi hóa mạch máu, rối loạn nhịp tim và tử vong sớm, đặc biệt ở bệnh nhân chạy thận.
3. Có cần phẫu thuật tuyến cận giáp không?
Không phải ai cũng cần phẫu thuật. Phẫu thuật chỉ được chỉ định khi điều trị nội khoa thất bại hoặc PTH quá cao gây biến chứng nguy hiểm.
4. Người bị cường cận giáp thứ phát nên ăn gì?
Nên ăn nhiều rau xanh, sữa ít béo, hạn chế phosphat từ thực phẩm chế biến, tránh nước ngọt có ga và nội tạng động vật.
5. Làm sao biết mình có bị cường cận giáp thứ phát không?
Người có bệnh thận mạn nên định kỳ xét nghiệm PTH, canxi, phosphat máu và mật độ xương để sàng lọc và phát hiện sớm bệnh.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.