Cơn hen phế quản cấp không chỉ đơn thuần là một đợt khó thở thông thường, mà là một tình trạng cấp cứu y tế có thể đe dọa tính mạng nếu không được xử trí kịp thời. Với tốc độ tiến triển nhanh, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hô hấp, bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về nguyên nhân, triệu chứng, cách xử trí và phòng ngừa cơn hen cấp tính một cách toàn diện và khoa học nhất.
1. Cơn hen phế quản cấp là gì?
Cơn hen phế quản cấp là một đợt bùng phát đột ngột của bệnh hen phế quản, xảy ra khi đường thở co thắt nghiêm trọng và viêm nhiễm làm tắc nghẽn luồng không khí vào phổi. Đây là tình trạng khẩn cấp, có thể dẫn đến suy hô hấp nếu không được can thiệp đúng lúc.
Phân biệt giữa hen mãn tính và cơn hen cấp
- Hen mãn tính: diễn ra thường xuyên, được kiểm soát bằng thuốc dự phòng.
- Cơn hen cấp: đột ngột, nặng hơn, cần điều trị khẩn cấp.
Theo Global Initiative for Asthma (GINA), cơn hen cấp được định nghĩa là tình trạng hen trở nên tồi tệ hơn đáng kể, cần thay đổi điều trị hoặc nhập viện khẩn cấp.
2. Nguyên nhân gây ra cơn hen phế quản cấp
Các yếu tố kích hoạt cơn hen cấp có thể khác nhau ở từng người, nhưng phổ biến nhất bao gồm:
- Dị nguyên hô hấp: Phấn hoa, lông thú cưng, bụi nhà, nấm mốc.
- Nhiễm trùng hô hấp: Cảm lạnh, cúm, viêm phế quản.
- Ô nhiễm không khí: Khói bụi, khói thuốc lá, khí độc.
- Thay đổi thời tiết: Lạnh đột ngột, độ ẩm cao hoặc quá khô.
- Căng thẳng tinh thần: Lo âu, giận dữ, mất ngủ.
- Gắng sức quá mức: Hoạt động thể chất nặng khi không kiểm soát hen tốt.
Thống kê thực tế
Một nghiên cứu từ Đại học Y Dược TP.HCM cho thấy có đến 65% trường hợp nhập viện do hen cấp liên quan đến nhiễm trùng hô hấp và thay đổi thời tiết đột ngột.
3. Triệu chứng điển hình của cơn hen phế quản cấp
Các dấu hiệu của một cơn hen cấp có thể xuất hiện bất ngờ và diễn tiến nhanh chóng:
- Khó thở: Bệnh nhân thở dốc, cảm thấy hụt hơi ngay cả khi nghỉ ngơi.
- Tiếng rít khi thở (khò khè): Nghe rõ khi thở ra, đặc biệt vào ban đêm hoặc sáng sớm.
- Ho kéo dài: Thường là ho khan, đôi khi có đờm trắng.
- Nặng ngực: Cảm giác như có vật đè lên ngực, đau tức ngực.
- Mạch nhanh, run tay: Do thiếu oxy và tăng adrenaline nội sinh.
- Tím môi, đầu ngón tay: Dấu hiệu cảnh báo thiếu oxy trầm trọng.
Dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm
- Không nói thành câu do khó thở.
- Không đáp ứng với thuốc xịt giãn phế quản.
- Co rút cơ vùng cổ, bụng khi thở.
- Ngủ lịm, mất ý thức.
Khi xuất hiện các dấu hiệu này, cần gọi cấp cứu ngay lập tức. Thống kê của WHO cho biết mỗi năm có hơn 250.000 ca tử vong do hen phế quản không được kiểm soát đúng cách.
4. Các yếu tố khởi phát và nguy cơ tiến triển nặng
Không phải ai bị hen cũng có nguy cơ lên cơn cấp nặng, nhưng các yếu tố dưới đây làm tăng khả năng bị đe dọa tính mạng:
- Không tuân thủ điều trị: Bỏ thuốc, không dùng thuốc kiểm soát hàng ngày.
- Không có kế hoạch hành động rõ ràng: Không biết phải làm gì khi cơn hen khởi phát.
- Tiền sử cơn hen nặng: Đã từng nhập viện, dùng máy thở, ICU.
- Không dùng ống hít đúng kỹ thuật: Dẫn đến thuốc không vào phổi hiệu quả.
- Tiếp xúc tác nhân kích thích thường xuyên: Khói thuốc, dị nguyên trong nhà, nghề nghiệp đặc thù (xưởng hóa chất, may mặc…)
Bảng so sánh giữa cơn hen nhẹ và cơn hen cấp nặng
| Tiêu chí | Cơn hen nhẹ | Cơn hen cấp nặng |
|---|---|---|
| Khó thở | Nhẹ, tự khỏi | Rất nặng, không thể nói chuyện |
| Phản ứng với thuốc | Đáp ứng tốt | Không cải thiện dù đã dùng thuốc xịt |
| Tình trạng oxy máu | Bình thường | Giảm nặng (SpO2 < 92%) |
| Ý thức | Tỉnh táo | Lịm dần, có thể hôn mê |
5. Chẩn đoán cơn hen phế quản cấp như thế nào?
Chẩn đoán cơn hen cấp chủ yếu dựa vào lâm sàng và một số xét nghiệm hỗ trợ giúp đánh giá mức độ nghiêm trọng.
Thăm khám lâm sàng
- Nghe phổi: tiếng rít, khò khè, giảm rì rào phế nang.
- Đếm nhịp thở: >30 lần/phút gợi ý tình trạng nặng.
Đo chức năng hô hấp
- PEF (Peak Expiratory Flow): Giảm < 50% so với bình thường là dấu hiệu nặng.
- FEV1: Phản ánh mức độ tắc nghẽn đường thở.
Đo độ bão hòa oxy máu (SpO2)
Nếu SpO2 dưới 94%, cần cung cấp oxy hỗ trợ ngay.
Xét nghiệm hỗ trợ khác
- X-quang ngực: loại trừ viêm phổi hoặc tràn khí màng phổi.
- Khí máu động mạch: đánh giá tình trạng suy hô hấp.
Bác sĩ cần phân biệt cơn hen cấp với các bệnh lý khác như COPD đợt cấp, suy tim hoặc tắc mạch phổi.
6. Xử trí cơn hen phế quản cấp: Hành động nhanh cứu sống
Khi một cơn hen phế quản cấp xảy ra, mỗi giây đều quý giá. Việc xử trí đúng cách và nhanh chóng có thể ngăn chặn một tình huống nguy hiểm đến tính mạng.
6.1 Sơ cứu ban đầu tại nhà: Nguyên tắc Vàng
Mỗi bệnh nhân hen và người thân cần ghi nhớ các bước sơ cứu sau đây:
- Giữ bình tĩnh và đưa bệnh nhân ra khỏi tác nhân kích thích (nếu có thể xác định được như khói thuốc, lông thú…).
- Để bệnh nhân ngồi thẳng hoặc hơi cúi người về phía trước. Tư thế này giúp dễ thở hơn. Tuyệt đối không để bệnh nhân nằm ngửa.
- Sử dụng ngay thuốc xịt cắt cơn tác dụng nhanh (thường là ống hít màu xanh, chứa Salbutamol hoặc Terbutaline).
- Thực hiện kỹ thuật xịt đúng cách:
- Lắc kỹ bình xịt.
- Xịt 1 nhát, yêu cầu bệnh nhân hít vào chậm và sâu, sau đó nín thở trong khoảng 5-10 giây. Lặp lại từng nhát một.
- Sử dụng buồng đệm (spacer) nếu có để thuốc vào phổi hiệu quả hơn.
- Áp dụng quy tắc xử trí hen phổ biến:
- Xịt 2-4 nhát thuốc cắt cơn.
- Theo dõi trong vài phút. Nếu triệu chứng không cải thiện, có thể lặp lại liều trên sau mỗi 20 phút trong vòng 1 giờ.
6.2 Khi nào cần gọi cấp cứu (115) ngay lập tức?
- Sau khi đã xịt thuốc cắt cơn nhiều lần (khoảng 10-15 phút) mà tình trạng khó thở không thuyên giảm hoặc nặng hơn.
- Bệnh nhân có bất kỳ dấu hiệu nguy hiểm nào sau đây:
- Không thể nói trọn câu.
- Tím tái ở môi hoặc đầu ngón tay.
- Cánh mũi phập phồng, co kéo các cơ ở cổ và lồng ngực khi thở.
- Trở nên lú lẫn, bứt rứt hoặc lơ mơ, ngủ lịm.
7. Điều trị tại bệnh viện
Khi bệnh nhân được đưa đến phòng cấp cứu, mục tiêu là nhanh chóng làm giãn đường thở, chống viêm mạnh mẽ và đảm bảo cung cấp đủ oxy.
- Thuốc giãn phế quản tác dụng nhanh qua máy khí dung: Bệnh nhân sẽ được cho thở thuốc Salbutamol (hoặc kết hợp với Ipratropium) qua máy phun khí dung (nebulizer). Phương pháp này giúp đưa một lượng thuốc lớn vào sâu trong phổi một cách nhanh chóng.
- Corticosteroid toàn thân: Đây là thuốc chống viêm cực mạnh, là nền tảng trong điều trị cơn hen cấp. Thuốc có thể được dùng dưới dạng uống (Prednisolone) hoặc tiêm tĩnh mạch (Methylprednisolone) để dập tắt phản ứng viêm trong đường thở.
- Liệu pháp Oxy: Cung cấp oxy qua ống thông mũi hoặc mặt nạ để duy trì độ bão hòa oxy máu (SpO2) ở mức an toàn (thường trên 94%).
- Điều trị cho các trường hợp nặng: Nếu bệnh nhân không đáp ứng với các biện pháp trên, bác sĩ có thể sử dụng thêm Magnesium Sulfate tiêm tĩnh mạch để giúp giãn cơ trơn phế quản. Trong trường hợp suy hô hấp nặng, bệnh nhân có thể cần được đặt nội khí quản và thở máy.
8. Phòng ngừa cơn hen cấp: Chìa khóa để kiểm soát bệnh
Điều trị cơn hen cấp chỉ là giải pháp tình thế. Mục tiêu lâu dài và quan trọng nhất là kiểm soát tốt bệnh hen để ngăn ngừa các cơn cấp xảy ra.
8.1 Tuân thủ điều trị dự phòng HÀNG NGÀY
- Thuốc ngừa cơn (Controller medication): Đây là các loại thuốc chứa Corticosteroid dạng hít (ICS), thường có màu nâu, tím hoặc đỏ. Chúng phải được sử dụng đều đặn hàng ngày, ngay cả khi bạn cảm thấy hoàn toàn khỏe mạnh. Thuốc này giúp kiểm soát tình trạng viêm mạn tính trong đường thở, là gốc rễ của bệnh hen.
- Sự nguy hiểm của việc lạm dụng thuốc cắt cơn: Nếu bạn phải dùng thuốc cắt cơn màu xanh nhiều hơn 2 lần một tuần, đó là một dấu hiệu rõ ràng cho thấy bệnh hen của bạn chưa được kiểm soát tốt và bạn cần đi khám lại.
8.2 Xây dựng “Kế hoạch hành động hen”
Mỗi bệnh nhân hen nên có một bản kế hoạch hành động bằng văn bản do bác sĩ lập ra. Kế hoạch này sẽ hướng dẫn chi tiết:
- Liều thuốc dự phòng hàng ngày.
- Cách nhận biết khi bệnh trở nặng (Vùng Xanh – Vàng – Đỏ).
- Phải làm gì, dùng thuốc gì và liều lượng bao nhiêu khi triệu chứng xấu đi.
- Khi nào cần gọi bác sĩ hoặc đi cấp cứu.
8.3 Tránh xa các yếu tố khởi phát
Xác định và cố gắng tránh xa các tác nhân gây kích ứng cơn hen của riêng bạn (phấn hoa, lông động vật, khói thuốc, thực phẩm…).
8.4 Tiêm phòng cúm hàng năm
Nhiễm trùng hô hấp là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ra cơn hen phế quản cấp, do đó việc tiêm vắc-xin phòng cúm mỗi năm là rất cần thiết.
Lời khuyên từ Chuyên gia Hô hấp
- “Hen là một bệnh mạn tính, không phải bệnh cấp tính”: Hãy thay đổi tư duy. Mục tiêu không phải là chờ lên cơn rồi mới chữa, mà là kiểm soát bệnh hàng ngày để không bao giờ phải trải qua một cơn cấp nặng.
- “Thuốc cắt cơn màu xanh chỉ là ‘lính cứu hỏa’, không phải ‘thợ xây'”: Nó chỉ giúp dập tắt “đám cháy” tạm thời. “Thợ xây” thực sự giúp đường thở của bạn khỏe mạnh chính là thuốc ngừa cơn (ICS) mà bạn dùng mỗi ngày.
- “Mỗi bệnh nhân hen cần có một ‘tấm bản đồ’ – đó là Kế hoạch hành động hen”: Nó giúp bạn tự tin và chủ động trong việc quản lý bệnh tật của mình, biết chính xác phải làm gì trong mọi tình huống.
- “Tái khám định kỳ là rất quan trọng”: Ngay cả khi bạn cảm thấy ổn, việc tái khám giúp bác sĩ đánh giá lại mức độ kiểm soát hen và điều chỉnh liều thuốc cho phù hợp, đảm bảo bạn luôn được bảo vệ tốt nhất.
9. Câu hỏi thường gặp (FAQs)
1. Cơn hen cấp có thể tự khỏi không? Các cơn hen rất nhẹ có thể tự thuyên giảm, nhưng việc chủ quan chờ đợi là rất nguy hiểm. Hãy luôn sử dụng thuốc cắt cơn ngay khi có triệu chứng để ngăn cơn tiến triển nặng hơn.
2. Sự khác biệt giữa thuốc xịt màu xanh và màu nâu/tím là gì?
- Màu xanh (SABA): Là thuốc cắt cơn, giúp giãn phế quản nhanh chóng để giảm khó thở ngay lập tức. Chỉ dùng khi cần.
- Màu nâu/tím/đỏ (ICS hoặc ICS/LABA): Là thuốc ngừa cơn, chống viêm, phải dùng đều đặn hàng ngày để kiểm soát bệnh lâu dài.
3. Tôi có nên tự ý dùng máy phun khí dung tại nhà không? Bạn chỉ nên sử dụng máy phun khí dung tại nhà khi có sự chỉ định và hướng dẫn rõ ràng từ bác sĩ. Việc lạm dụng hoặc sử dụng không đúng cách có thể làm chậm trễ việc tìm kiếm sự trợ giúp y tế khẩn cấp khi cần thiết.
4. Làm sao để biết bệnh hen của tôi đang được kiểm soát tốt? Hen được coi là kiểm soát tốt nếu bạn:
- Dùng thuốc cắt cơn ít hơn 2 lần/tuần.
- Không bị thức giấc vào ban đêm do hen.
- Không bị giới hạn các hoạt động thể chất.
- Không có cơn cấp nào trong năm qua.
Kết luận
Cơn hen phế quản cấp là một tình huống y tế khẩn cấp, nhưng hoàn toàn có thể được kiểm soát và phòng ngừa. Chìa khóa nằm ở sự hiểu biết đúng đắn về bệnh, kỹ năng xử trí ban đầu và quan trọng hơn hết là sự tuân thủ điều trị dự phòng hàng ngày. Bằng cách hợp tác chặt chẽ với bác sĩ, xây dựng một kế hoạch hành động rõ ràng và chủ động trong việc kiểm soát các yếu tố nguy cơ, người bệnh hen phế quản có thể giảm thiểu tối đa nguy cơ lên cơn cấp, bảo vệ lá phổi và tận hưởng một cuộc sống trọn vẹn, không bị giới hạn.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.
Cơn hen phế quản cấp