Cổ trướng – tình trạng bụng phình to do tích tụ dịch trong ổ bụng – không chỉ là biểu hiện bên ngoài đơn giản mà còn là dấu hiệu cảnh báo nhiều bệnh lý nguy hiểm như xơ gan, ung thư, suy tim. Tình trạng này ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và tiên lượng sống nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
Vậy cổ trướng là gì? Tại sao lại xảy ra tình trạng bụng đầy dịch? Làm sao để nhận biết và điều trị hiệu quả? Hãy cùng ThuVienBenh.com tìm hiểu kỹ qua bài viết dưới đây.
Giới thiệu về cổ trướng
Cổ trướng là hiện tượng dịch bị tích tụ bất thường trong khoang phúc mạc (ổ bụng) – nơi bình thường không có hoặc chỉ chứa một lượng dịch rất nhỏ (dưới 50 ml) để bôi trơn các cơ quan nội tạng.
Khi lượng dịch vượt quá mức bình thường, bụng bắt đầu căng phồng, tạo cảm giác nặng nề, khó chịu và thường là biểu hiện muộn của một rối loạn tiềm ẩn nghiêm trọng. Trong y học dân gian, cổ trướng còn được gọi là “bụng báng”.
Tình trạng này không phải là một bệnh riêng biệt mà là hệ quả của nhiều bệnh lý nền, đặc biệt liên quan đến gan, tim hoặc hệ bạch huyết.
Phân biệt cổ trướng với các tình trạng bụng to khác
- Chướng bụng do khí: thường đi kèm đầy hơi, không tích dịch.
- Thai nghén: bụng lớn dần theo tuần thai, có thể xác định qua siêu âm.
- U ổ bụng: khối u có thể sờ thấy, thường không lan tỏa khắp ổ bụng.
So với các nguyên nhân trên, cổ trướng đặc trưng bởi bụng căng tròn, dịch di động (có thể phát hiện qua siêu âm hoặc dấu hiệu sóng vỗ trên lâm sàng).
Mức độ nguy hiểm
Tuỳ thuộc vào nguyên nhân, cổ trướng có thể tiến triển chậm trong nhiều tuần hoặc diễn biến cấp tính chỉ trong vài ngày. Nếu không được điều trị đúng cách, cổ trướng có thể gây ra các biến chứng nguy hiểm như:
- Nhiễm trùng dịch ổ bụng tự phát (SBP)
- Suy thận cấp do hội chứng gan-thận
- Suy dinh dưỡng và mệt mỏi kéo dài
Nguyên nhân gây cổ trướng
Theo các thống kê y học, hơn 80% các trường hợp cổ trướng là do xơ gan. Tuy nhiên, còn nhiều nguyên nhân khác có thể dẫn đến tình trạng này, bao gồm cả các bệnh lý ác tính và suy cơ quan.
1. Bệnh gan mạn tính (Xơ gan)
Xơ gan là nguyên nhân phổ biến nhất của cổ trướng. Khi gan bị tổn thương kéo dài (do rượu, viêm gan B/C, gan nhiễm mỡ…), cấu trúc gan thay đổi làm tăng áp lực tĩnh mạch cửa và giảm tổng hợp albumin – hai yếu tố chính khiến dịch rò rỉ vào ổ bụng.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), xơ gan là nguyên nhân đứng thứ 11 gây tử vong toàn cầu, với hơn 2 triệu ca tử vong mỗi năm.
2. Ung thư ổ bụng hoặc di căn phúc mạc
Các loại ung thư như ung thư buồng trứng, ung thư dạ dày, ung thư đại tràng có thể di căn đến phúc mạc, làm rối loạn tính thấm mạch máu và gây tiết dịch cổ trướng. Dịch trong những trường hợp này thường là dịch tiết, có thể chứa tế bào ác tính.
3. Suy tim phải
Khi chức năng tim phải suy yếu, máu từ hệ tĩnh mạch không được bơm hiệu quả, gây ứ trệ và tăng áp lực tĩnh mạch chủ dưới – một cơ chế quan trọng khiến dịch thoát ra và tích tụ trong ổ bụng.
4. Hội chứng thận hư
Hội chứng thận hư làm mất protein trong nước tiểu, gây giảm áp lực keo huyết tương và dẫn đến thoát dịch ra mô kẽ, bao gồm cả ổ bụng. Trường hợp này dịch cổ trướng thường trong và ít tế bào.
5. Lao phúc mạc
Đây là một nguyên nhân phổ biến ở các nước đang phát triển, đặc biệt ở bệnh nhân có hệ miễn dịch suy yếu (như HIV). Lao phúc mạc có thể gây viêm phúc mạc lan tỏa, tăng tiết dịch và hình thành cổ trướng mạn tính.
6. Một số nguyên nhân hiếm khác
- Viêm tụy cấp gây cổ trướng do men tụy thoát ra ổ bụng
- Viêm phúc mạc không do lao
- Lupus ban đỏ hệ thống
- Hội chứng Budd-Chiari (tắc tĩnh mạch gan)
Triệu chứng và biểu hiện của cổ trướng
Triệu chứng của cổ trướng có thể âm thầm hoặc rầm rộ tuỳ theo tốc độ tích tụ dịch. Bệnh nhân thường đến khám khi bụng bắt đầu căng to, gây khó chịu trong sinh hoạt.
1. Bụng to dần và căng tức
Là biểu hiện rõ rệt nhất, bụng có thể tròn đều hai bên hoặc chướng nhiều ở vùng thấp. Bệnh nhân cảm thấy quần áo chật dần, không thể nằm nghiêng thoải mái.
2. Cảm giác nặng bụng, đầy hơi
Dịch trong ổ bụng gây sức ép lên dạ dày và ruột, làm bệnh nhân dễ bị đầy hơi, ăn uống kém và nhanh no.
3. Khó thở khi nằm
Do dịch ép lên cơ hoành, cổ trướng có thể làm bệnh nhân thở nông, phải nằm kê gối cao hoặc ngủ ngồi.
4. Sụt cân, phù chân, vàng da
Đây là những dấu hiệu đi kèm trong các nguyên nhân như xơ gan hay ung thư. Phù chân xuất hiện do hạ albumin máu hoặc tăng áp lực tĩnh mạch.
5. Thăm khám thực thể
Bác sĩ có thể phát hiện các dấu hiệu đặc trưng như:
- Dấu sóng vỗ: đập tay một bên bụng tạo sóng dịch truyền sang bên kia.
- Gõ đục vùng thấp: do dịch di chuyển theo trọng lực khi thay đổi tư thế.
Phân loại dịch cổ trướng
Việc phân tích dịch cổ trướng là bước quan trọng giúp xác định nguyên nhân nền. Có hai cách phân loại chính:
1. Phân loại theo đặc tính dịch
- Dịch thấm (transudate): thường do xơ gan, suy tim, hội chứng thận hư. Dịch trong, ít tế bào, ít protein.
- Dịch tiết (exudate): thường do lao, ung thư, viêm phúc mạc. Dịch đục, nhiều tế bào và protein.
2. Phân loại theo SAAG (Serum Ascites Albumin Gradient)
| SAAG | Ý nghĩa | Nguyên nhân thường gặp |
|---|---|---|
| >1.1 g/dL | Tăng áp lực tĩnh mạch cửa | Xơ gan, suy tim |
| <1.1 g/dL | Không do tăng áp lực cửa | Lao, ung thư, viêm phúc mạc |
Phương pháp chẩn đoán cổ trướng
Chẩn đoán chính xác là yếu tố then chốt giúp điều trị hiệu quả và hạn chế biến chứng. Các bước thường bao gồm:
1. Thăm khám lâm sàng
- Quan sát bụng: tròn đều hai bên, rốn phẳng hoặc lồi
- Gõ bụng và thử dấu sóng vỗ
2. Xét nghiệm máu
- Albumin, men gan (ALT, AST), bilirubin: đánh giá chức năng gan
- Creatinine, ure: đánh giá chức năng thận
- ProBNP: nếu nghi ngờ suy tim
3. Siêu âm bụng
Phát hiện dịch ổ bụng, xác định lượng dịch và đánh giá gan, thận, lách. Là phương pháp rẻ, an toàn và dễ thực hiện.
4. Chọc hút dịch cổ trướng
Bác sĩ dùng kim nhỏ để hút dịch dưới hướng dẫn siêu âm. Dịch sẽ được gửi xét nghiệm để phân tích tế bào, albumin, cấy vi sinh, xác định SAAG và tìm tế bào ung thư.
Điều trị cổ trướng
Việc điều trị cổ trướng cần dựa vào nguyên nhân nền và tình trạng hiện tại của người bệnh. Các phương pháp bao gồm:
1. Điều trị nguyên nhân
- Xơ gan: dùng thuốc lợi tiểu, ăn nhạt, ghép gan nếu cần
- Suy tim: kiểm soát huyết áp, dùng thuốc tăng co bóp tim
- Lao phúc mạc: điều trị lao theo phác đồ chuẩn
- Ung thư: hóa trị, xạ trị, hoặc dẫn lưu dịch
2. Chế độ ăn giảm muối
Hạn chế muối xuống dưới 2g/ngày giúp giảm tích nước. Tránh thực phẩm chế biến sẵn như xúc xích, mì ăn liền, nước chấm mặn.
3. Dùng thuốc lợi tiểu
- Spironolactone: thường được dùng đầu tay, liều từ 100–400 mg/ngày
- Furosemide: kết hợp nếu cần, liều từ 20–80 mg/ngày
4. Chọc tháo dịch cổ trướng
Áp dụng khi bụng quá căng, ảnh hưởng đến hô hấp và tiêu hóa. Cần kết hợp truyền albumin để phòng ngừa giảm thể tích máu tuần hoàn.
5. Ghép gan
Là giải pháp triệt để cho xơ gan giai đoạn cuối. Tuy nhiên, chi phí cao và cần nguồn gan phù hợp.
6. Hỗ trợ khác
Bổ sung dinh dưỡng, kiểm soát nước và điện giải, điều trị các bệnh kèm theo.
Biến chứng nguy hiểm của cổ trướng
Cổ trướng nếu không kiểm soát tốt có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng:
- Nhiễm trùng dịch cổ trướng tự phát (SBP): sốt, đau bụng, bạch cầu tăng trong dịch
- Hội chứng gan – thận: suy thận nhanh chóng ở người xơ gan nặng
- Tăng áp lực ổ bụng: gây giảm tưới máu nội tạng
- Suy dinh dưỡng, mệt mỏi: do giảm hấp thu, ăn uống kém
Tiên lượng và phòng ngừa
Tiên lượng
Tùy nguyên nhân nền và đáp ứng điều trị. Xơ gan có cổ trướng thường có tỷ lệ sống dưới 50% sau 2 năm nếu không được ghép gan.
Phòng ngừa
- Hạn chế rượu bia, kiểm soát viêm gan B/C
- Ăn nhạt, kiểm tra định kỳ chức năng gan thận
- Tuân thủ dùng thuốc, theo dõi cân nặng mỗi ngày
Khi nào cần gặp bác sĩ?
Bệnh nhân nên đến khám sớm nếu có các dấu hiệu sau:
- Bụng to nhanh, đau tức
- Sốt, ớn lạnh, nôn ói
- Vàng da, phù chân, tiểu ít
Kết luận
Cổ trướng là dấu hiệu cảnh báo nhiều bệnh lý nền nghiêm trọng. Việc điều trị không chỉ tập trung làm giảm dịch ổ bụng mà còn phải xử lý nguyên nhân gốc rễ. Điều quan trọng là người bệnh cần theo dõi sát, tuân thủ điều trị và không tự ý dùng thuốc lợi tiểu.
ThuVienBenh.com khuyến khích bạn đến cơ sở y tế nếu có dấu hiệu bất thường ở vùng bụng để được chẩn đoán và điều trị đúng cách.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Cổ trướng có chữa khỏi hoàn toàn được không?
Điều này phụ thuộc vào nguyên nhân. Nếu là lao phúc mạc hoặc hội chứng thận hư, điều trị đúng có thể khỏi hoàn toàn. Với xơ gan, cần kiểm soát lâu dài hoặc ghép gan.
2. Chọc dịch cổ trướng có đau không?
Thủ thuật được thực hiện dưới gây tê và siêu âm hướng dẫn, nên thường không gây đau nhiều.
3. Dịch cổ trướng có thể tự tiêu không?
Trong một số trường hợp nhẹ hoặc điều trị nguyên nhân hiệu quả, dịch có thể giảm. Tuy nhiên, cần theo dõi sát để tránh biến chứng.
4. Có thể phòng tránh cổ trướng không?
Có thể phòng ngừa bằng cách kiểm soát tốt các bệnh lý mạn tính như viêm gan, suy tim, thận hư và không sử dụng rượu bia.
Nếu bạn hoặc người thân đang có dấu hiệu cổ trướng, đừng chần chừ. Hãy đến bệnh viện để được thăm khám và tư vấn kịp thời.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.