Bệnh thương hàn là một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể gây tử vong nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Dù đã có vắc xin và phương pháp điều trị hiệu quả, thương hàn vẫn là mối đe dọa nghiêm trọng ở nhiều quốc gia đang phát triển, nơi điều kiện vệ sinh và hệ thống y tế còn hạn chế.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có khoảng 11–20 triệu ca mắc thương hàn và từ 128.000–161.000 ca tử vong trên toàn cầu. Vậy bệnh thương hàn là gì? Làm sao để nhận biết, điều trị và phòng ngừa hiệu quả? Bài viết dưới đây sẽ cung cấp đầy đủ thông tin từ chuyên gia để bạn hiểu rõ và chủ động bảo vệ sức khỏe bản thân.
1. Bệnh thương hàn là gì?
1.1 Định nghĩa
Bệnh thương hàn (hay còn gọi là sốt thương hàn) là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi khuẩn Salmonella enterica serotype Typhi (gọi tắt là Salmonella Typhi) gây ra. Bệnh ảnh hưởng chủ yếu đến hệ tiêu hóa và máu, gây sốt cao kéo dài, rối loạn tiêu hóa, và các biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị kịp thời.
1.2 Lịch sử và phân bố địa lý
Thương hàn được phát hiện lần đầu vào thế kỷ 19, từng gây ra nhiều đại dịch chết người. Hiện nay, bệnh vẫn phổ biến ở các khu vực:
- Nam Á (Ấn Độ, Pakistan, Bangladesh)
- Đông Nam Á (trong đó có Việt Nam)
- Châu Phi cận Sahara
Những khu vực này thường có điều kiện vệ sinh kém, nguồn nước không đảm bảo và hệ thống y tế chưa đầy đủ.
2. Nguyên nhân gây bệnh thương hàn
2.1 Tác nhân gây bệnh: Vi khuẩn Salmonella Typhi
Vi khuẩn Salmonella Typhi là tác nhân chính gây bệnh. Đây là loại vi khuẩn gram âm, có thể tồn tại trong môi trường nước, thực phẩm bị ô nhiễm và phân người nhiễm bệnh.
Sau khi xâm nhập vào cơ thể qua đường tiêu hóa, vi khuẩn vượt qua hàng rào miễn dịch tại ruột, đi vào máu và lây lan đến gan, lách, tủy xương gây viêm toàn thân.
2.2 Cơ chế gây bệnh trong cơ thể
Salmonella Typhi có khả năng sống sót trong đại thực bào – loại tế bào miễn dịch của cơ thể. Nhờ vậy, chúng có thể tránh được sự tấn công của hệ miễn dịch và di chuyển qua hệ bạch huyết để vào máu, từ đó gây ra triệu chứng toàn thân như sốt, mệt mỏi, chán ăn.
3. Đường lây truyền
3.1 Lây qua thực phẩm, nước uống
Đây là con đường lây truyền chủ yếu. Vi khuẩn từ phân người bệnh có thể làm ô nhiễm nguồn nước hoặc thực phẩm nếu không được xử lý vệ sinh đúng cách. Một số ví dụ thực tế bao gồm:
- Ăn rau sống rửa bằng nước nhiễm khuẩn
- Uống nước đá không rõ nguồn gốc
- Ăn hải sản sống đánh bắt từ nguồn nước ô nhiễm
3.2 Lây truyền từ người sang người
Thương hàn có thể lây trực tiếp khi tiếp xúc với phân, nước tiểu, chất nôn hoặc vật dụng cá nhân của người nhiễm bệnh. Tuy nhiên, khả năng lây truyền theo cách này thấp hơn so với qua thực phẩm.
3.3 Các yếu tố nguy cơ cao
- Sống trong khu vực có dịch thương hàn lưu hành
- Không có hệ thống xử lý nước sạch
- Vệ sinh cá nhân kém, đặc biệt là sau khi đi vệ sinh
- Tiếp xúc với người bệnh hoặc người mang vi khuẩn không triệu chứng
4. Triệu chứng của bệnh thương hàn
4.1 Triệu chứng giai đoạn đầu
Các triệu chứng thường bắt đầu sau 6–30 ngày kể từ khi phơi nhiễm. Giai đoạn đầu thường dễ nhầm lẫn với cảm cúm, bao gồm:
- Sốt nhẹ tăng dần về chiều (39–40°C)
- Đau đầu, mệt mỏi, đau cơ
- Chán ăn, sụt cân
- Rối loạn tiêu hóa: táo bón hoặc tiêu chảy
4.2 Triệu chứng khi bệnh tiến triển
Nếu không điều trị, bệnh sẽ nặng dần theo từng tuần:
| Tuần bệnh | Triệu chứng điển hình |
|---|---|
| Tuần 1 | Sốt nhẹ, rối loạn tiêu hóa, mệt mỏi |
| Tuần 2 | Sốt cao liên tục, lưỡi bẩn, gan lách to |
| Tuần 3 | Biến chứng như xuất huyết tiêu hóa, mê sảng |
| Tuần 4 | Sốt giảm dần, cơ thể suy kiệt nếu không điều trị |
4.3 Phân biệt với các bệnh khác
Do triệu chứng không đặc hiệu, thương hàn dễ bị nhầm lẫn với các bệnh như:
- Sốt siêu vi
- Sốt rét
- Lỵ trực khuẩn
- Lao
Chẩn đoán chính xác dựa vào xét nghiệm là yếu tố bắt buộc để điều trị đúng hướng.
5. Biến chứng nguy hiểm của bệnh
5.1 Thủng ruột
Biến chứng nặng thường gặp nhất, xảy ra ở tuần thứ 3 của bệnh. Tình trạng viêm hoại tử ruột gây thủng, dẫn đến viêm phúc mạc, có thể tử vong nếu không được phẫu thuật cấp cứu.
5.2 Xuất huyết tiêu hóa
Do tổn thương mạch máu ở niêm mạc ruột, bệnh nhân có thể nôn ra máu, đi ngoài phân đen. Tình trạng mất máu nặng có thể gây choáng.
5.3 Viêm não, viêm màng não
Vi khuẩn xâm nhập hệ thần kinh trung ương có thể gây viêm màng não mủ, rối loạn ý thức, co giật hoặc mê sảng.
5.4 Tử vong nếu không điều trị kịp thời
Thống kê cho thấy, tỷ lệ tử vong của bệnh thương hàn có thể lên đến 10–20% nếu không được điều trị. Khi có biến chứng, nguy cơ tử vong tăng lên rõ rệt.
6. Chẩn đoán bệnh thương hàn: Phát hiện chính xác
Chẩn đoán sớm và chính xác bệnh thương hàn là yếu tố then chốt để điều trị hiệu quả và ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm. Do triệu chứng ban đầu không đặc hiệu, việc kết hợp giữa thăm khám lâm sàng, khai thác dịch tễ và các xét nghiệm chuyên biệt là vô cùng cần thiết.
6.1 Khám lâm sàng và khai thác tiền sử dịch tễ
Khi thăm khám, bác sĩ sẽ hỏi về:
- Các triệu chứng: Sốt cao kéo dài, đau đầu, mệt mỏi, rối loạn tiêu hóa (táo bón hoặc tiêu chảy).
- Tiền sử tiếp xúc: Đã từng tiếp xúc với người bệnh thương hàn, sinh sống hoặc đi đến vùng dịch tễ, sử dụng nguồn nước, thực phẩm không đảm bảo vệ sinh.
- Kiểm tra thể chất: Tìm các dấu hiệu như lưỡi bẩn rìa đỏ, gan lách to, mạch nhiệt phân ly (mạch chậm so với mức độ sốt cao), hoặc ban đào (các nốt ban hồng nhạt xuất hiện trên bụng, ngực).
6.2 Các phương pháp xét nghiệm đặc hiệu
a. Cấy máu (Blood Culture): Đây là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán xác định bệnh thương hàn, đặc biệt trong tuần đầu của bệnh. Mẫu máu được lấy và nuôi cấy trong môi trường chuyên biệt để tìm sự hiện diện của vi khuẩn Salmonella Typhi. Tỷ lệ dương tính cao nhất trong tuần đầu, sau đó giảm dần.
b. Cấy tủy xương (Bone Marrow Culture): Phương pháp này có độ nhạy cao nhất (trên 90%) và thường cho kết quả dương tính ngay cả khi bệnh nhân đã sử dụng kháng sinh. Tuy nhiên, đây là thủ thuật xâm lấn và ít được thực hiện thường quy.
c. Cấy phân (Stool Culture): Cấy phân giúp phát hiện vi khuẩn Salmonella Typhi thải ra ngoài. Phương pháp này đặc biệt hữu ích trong giai đoạn sau của bệnh hoặc để xác định người lành mang mầm bệnh. Tuy nhiên, độ nhạy không cao bằng cấy máu.
d. Cấy dịch cơ thể khác: Trong một số trường hợp, vi khuẩn có thể được tìm thấy trong cấy nước tiểu, dịch não tủy (nếu có biến chứng viêm màng não), hoặc dịch từ các tổn thương khác.
e. Xét nghiệm huyết thanh học (Serology tests):
- Phản ứng Widal: Phát hiện kháng thể kháng Salmonella Typhi trong máu. Đây là xét nghiệm phổ biến, dễ thực hiện nhưng có độ đặc hiệu không cao. Kết quả dương tính có thể do nhiễm trùng trong quá khứ hoặc phản ứng chéo với các vi khuẩn khác. Cần dựa vào động học kháng thể (lấy mẫu 2 lần cách nhau 5-7 ngày) để tăng giá trị chẩn đoán.
- Xét nghiệm nhanh phát hiện kháng nguyên (rapid diagnostic tests – RDTs): Một số bộ kit nhanh có thể phát hiện kháng nguyên hoặc kháng thể trong máu hoặc nước tiểu. Các xét nghiệm này tiện lợi, cho kết quả nhanh nhưng độ chính xác chưa cao bằng cấy máu.
7. Điều trị bệnh thương hàn: Phác đồ chuẩn và lưu ý
Điều trị thương hàn cần được tiến hành sớm bằng kháng sinh đặc hiệu, kết hợp với điều trị hỗ trợ để kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng.
7.1 Nguyên tắc điều trị
- Sử dụng kháng sinh đặc hiệu: Lựa chọn kháng sinh dựa trên kết quả kháng sinh đồ (nếu có) và tình hình đề kháng tại địa phương.
- Điều trị hỗ trợ: Hạ sốt, bù nước và điện giải, nâng đỡ thể trạng, kiểm soát biến chứng.
- Phát hiện và xử trí biến chứng kịp thời: Theo dõi sát các dấu hiệu thủng ruột, xuất huyết tiêu hóa, viêm não… để can thiệp ngoại khoa hoặc hồi sức cấp cứu.
7.2 Các nhóm kháng sinh chính
Hiện nay, do tình trạng vi khuẩn Salmonella Typhi kháng thuốc ngày càng gia tăng, việc lựa chọn kháng sinh phù hợp là rất quan trọng.
- Fluoroquinolones (ví dụ: Ciprofloxacin, Ofloxacin): Từng là lựa chọn hàng đầu nhưng hiện nay tình trạng kháng thuốc đã tăng lên đáng kể ở nhiều khu vực, đặc biệt là Nam Á.
- Cephalosporins thế hệ 3 (ví dụ: Ceftriaxone, Cefotaxime): Đây là nhóm kháng sinh tiêm tĩnh mạch, thường được dùng cho các trường hợp nặng hoặc khi nghi ngờ kháng Fluoroquinolones.
- Azithromycin: Là một lựa chọn hiệu quả, đặc biệt cho trẻ em và phụ nữ có thai, hoặc khi vi khuẩn kháng các nhóm kháng sinh khác.
- Carbapenems (ví dụ: Meropenem): Được xem xét trong những trường hợp rất nặng, phức tạp hoặc khi vi khuẩn đa kháng thuốc (Extensively Drug-Resistant – XDR Typhoid).
7.3 Thời gian điều trị
Thời gian điều trị kháng sinh thường kéo dài 7-14 ngày tùy thuộc vào mức độ nặng của bệnh, đáp ứng điều trị của bệnh nhân và loại kháng sinh sử dụng. Đối với các trường hợp có biến chứng hoặc người mang mầm bệnh mãn tính, thời gian điều trị có thể kéo dài hơn.
7.4 Điều trị hỗ trợ và xử trí biến chứng
- Hạ sốt: Sử dụng Paracetamol khi sốt cao.
- Bù nước và điện giải: Quan trọng, đặc biệt nếu bệnh nhân có tiêu chảy hoặc nôn mửa.
- Chăm sóc dinh dưỡng: Đảm bảo chế độ ăn lỏng, dễ tiêu hóa.
- Phẫu thuật: Cấp cứu ngoại khoa khi có biến chứng thủng ruột hoặc xuất huyết tiêu hóa nặng không kiểm soát được bằng nội khoa.
8. Phòng ngừa bệnh thương hàn: Chủ động bảo vệ sức khỏe
Phòng ngừa thương hàn hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp giữa vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường và tiêm vắc xin.
8.1 Vệ sinh cá nhân và vệ sinh thực phẩm
- Rửa tay thường xuyên và đúng cách: Đặc biệt sau khi đi vệ sinh và trước khi ăn hoặc chế biến thức ăn. Đây là biện pháp đơn giản nhưng cực kỳ hiệu quả.
- Ăn chín, uống sôi: Luôn ăn thực phẩm đã được nấu chín kỹ và uống nước đun sôi để nguội hoặc nước đóng chai có nguồn gốc rõ ràng.
- Tránh thực phẩm đường phố không đảm bảo: Cẩn trọng với các món ăn vỉa hè, đặc biệt là rau sống, gỏi, hải sản sống nếu không chắc chắn về nguồn gốc và khâu chế biến.
- Rửa sạch rau củ quả: Trước khi chế biến, cần rửa kỹ rau củ quả dưới vòi nước sạch.
- Sử dụng nước sạch: Đảm bảo nguồn nước sinh hoạt và nước uống an toàn, đã qua xử lý.
8.2 Vệ sinh môi trường và xử lý chất thải
- Xử lý phân và nước thải đúng cách: Đảm bảo hệ thống vệ sinh tự hoại hoặc công cộng hoạt động hiệu quả để ngăn chặn vi khuẩn lây lan ra môi trường.
- Kiểm soát côn trùng gây bệnh: Ruồi, gián có thể mang mầm bệnh từ phân đến thức ăn, cần có biện pháp diệt trừ côn trùng.
- Vệ sinh khu vực sinh sống: Giữ nhà cửa, chuồng trại sạch sẽ, khô ráo.
8.3 Tiêm phòng vắc xin thương hàn
Vắc xin là một trong những biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất, đặc biệt cho những người sống hoặc đi du lịch đến vùng có dịch thương hàn lưu hành. Có hai loại vắc xin chính:
- Vắc xin tiêm (Typhoid Vi Polysaccharide vaccine): Thường tiêm một liều duy nhất, có hiệu quả bảo vệ trong khoảng 2-3 năm.
- Vắc xin uống (Live attenuated Ty21a vaccine): Dạng uống, cần uống đủ liều theo hướng dẫn, có hiệu quả bảo vệ kéo dài hơn nhưng không dùng cho trẻ nhỏ dưới 6 tuổi hoặc người suy giảm miễn dịch.
Lưu ý: Vắc xin không bảo vệ 100% và không có tác dụng ngay lập tức. Sau khi tiêm vắc xin, vẫn cần duy trì các biện pháp vệ sinh phòng ngừa.
Kết luận
Bệnh thương hàn là một mối đe dọa sức khỏe cộng đồng đáng kể, đặc biệt tại các khu vực có điều kiện vệ sinh kém. Tuy nhiên, với sự hiểu biết đầy đủ về nguyên nhân, đường lây truyền, triệu chứng, biến chứng, phương pháp chẩn đoán và điều trị, chúng ta hoàn toàn có thể chủ động phòng ngừa và kiểm soát căn bệnh này.
Việc tuân thủ các nguyên tắc ăn chín, uống sôi, rửa tay sạch sẽ và tiêm phòng vắc xin là những lá chắn quan trọng nhất để bảo vệ bản thân và gia đình khỏi bệnh thương hàn. Nếu có bất kỳ dấu hiệu nghi ngờ nào, hãy đến ngay cơ sở y tế để được thăm khám và điều trị kịp thời, tránh những biến chứng đáng tiếc có thể xảy ra.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.