Bệnh do virus Hendra là một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm và hiếm gặp, có khả năng lây từ ngựa sang người với tỷ lệ tử vong cao. Được phát hiện lần đầu tại Úc vào năm 1994, virus Hendra đã khiến cộng đồng thú y và y tế công cộng không thể xem nhẹ. Dù ít được biết đến ở Việt Nam, nhưng với bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu, nguy cơ tiếp xúc với virus này ngày càng gia tăng. Bài viết sau đây sẽ cung cấp thông tin toàn diện và cập nhật nhất về virus Hendra, giúp bạn hiểu rõ để phòng ngừa hiệu quả.
1. Bệnh do virus Hendra là gì?
Virus Hendra (HeV) là một loại virus thuộc họ Paramyxoviridae, chi Henipavirus – cùng họ với virus Nipah. Virus này chủ yếu gây bệnh ở ngựa và có thể truyền sang người, gây nên các triệu chứng hô hấp và thần kinh nghiêm trọng.
Virus Hendra được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1994 tại Hendra – một vùng ngoại ô của thành phố Brisbane, bang Queensland, Úc. Trong đợt bùng phát đầu tiên, một huấn luyện viên ngựa đã tử vong sau khi tiếp xúc với ngựa nhiễm bệnh, và điều này đã khiến các nhà khoa học chú ý đến mối nguy hiểm tiềm tàng từ loại virus này.
Cho đến nay, tất cả các ca nhiễm virus Hendra ở người đều được ghi nhận tại Úc. Tuy nhiên, với sự giao thương động vật toàn cầu và biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến phạm vi sinh sống của dơi mang mầm bệnh, các chuyên gia cảnh báo rằng nguy cơ lan rộng sang các khu vực khác là hoàn toàn có thể xảy ra.
2. Virus Hendra lây truyền như thế nào?
Virus Hendra có nguồn gốc từ dơi ăn quả (loài Pteropus spp.), thường được gọi là “flying fox” – loài vật mang mầm bệnh tự nhiên mà không biểu hiện triệu chứng. Các con dơi này đào thải virus qua nước tiểu, phân và nước bọt.
Ngựa có thể bị lây nhiễm khi ăn cỏ hoặc thức ăn bị dơi làm nhiễm bẩn. Một khi bị nhiễm, ngựa trở thành vật chủ trung gian – và chính từ ngựa, virus mới lây sang người. Việc con người tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết từ ngựa nhiễm bệnh (như nước mũi, nước bọt, máu) trong quá trình chăm sóc, điều trị hoặc mổ khám nghiệm là nguyên nhân gây lây nhiễm chính.
2.1 Dịch tễ học và vùng phân bố
- Hầu hết các ca bệnh được ghi nhận tại bang Queensland và New South Wales – Úc.
- Dơi ăn quả phân bố rộng tại Úc, và có khả năng lan sang các khu vực Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam.
- Mùa dịch thường xảy ra từ tháng 5 đến tháng 10 – thời điểm dơi hoạt động mạnh và ngựa thường ra đồng cỏ.
“Tôi từng làm việc trong trang trại ngựa ở Queensland, nơi một đồng nghiệp của tôi bị nhiễm virus Hendra sau khi tiếp xúc với một con ngựa bệnh. Anh ấy không qua khỏi. Câu chuyện đó đã thay đổi cách tôi nhìn nhận về an toàn sinh học mãi mãi.” – Một nhân viên thú y giấu tên, Úc
3. Triệu chứng của bệnh do virus Hendra
Thời gian ủ bệnh ở người thường kéo dài từ 5 đến 21 ngày. Ban đầu, bệnh nhân có thể xuất hiện các triệu chứng giống cảm cúm thông thường như:
- Sốt cao
- Đau đầu
- Đau cơ
- Khó chịu, mệt mỏi toàn thân
Tuy nhiên, bệnh có thể tiến triển rất nhanh chóng. Virus Hendra đặc biệt nguy hiểm vì có khả năng gây biến chứng ở hệ thần kinh trung ương. Bệnh nhân có thể bị viêm não cấp tính, rối loạn tri giác, hôn mê và tử vong. Tỷ lệ tử vong ở người nhiễm Hendra hiện được ước tính từ 50% đến 75%, tùy vào thời điểm phát hiện và chất lượng điều trị.
3.1 Triệu chứng ở ngựa
Ngựa là vật chủ trung gian chính. Một con ngựa nhiễm virus Hendra có thể có các biểu hiện sau:
- Sốt cao đột ngột
- Chảy nước mũi đặc, có thể có máu
- Thở gấp, khó thở
- Thần kinh bất thường: lờ đờ, mất định hướng, loạng choạng
- Tiêu chảy, co giật
Ngựa có thể chết trong vòng 1–2 ngày kể từ khi xuất hiện triệu chứng. Đáng lưu ý, virus Hendra có thể được tìm thấy trong dịch tiết và mô của ngựa sau khi chết, nên nguy cơ lây truyền vẫn tồn tại nếu không xử lý thi thể đúng cách.
4. Chẩn đoán virus Hendra
Chẩn đoán sớm là yếu tố then chốt trong việc kiểm soát virus Hendra. Tuy nhiên, vì triệu chứng ban đầu không đặc hiệu nên cần có xét nghiệm chuyên biệt. Các phương pháp hiện nay bao gồm:
- RT-PCR (Real-time Polymerase Chain Reaction): Xét nghiệm phát hiện vật liệu di truyền của virus Hendra trong mẫu dịch hô hấp hoặc máu.
- ELISA: Phát hiện kháng thể IgM/IgG đặc hiệu với virus Hendra, giúp xác định phơi nhiễm trước đó.
- Kháng thể trung hòa: Phân tích khả năng miễn dịch qua xét nghiệm huyết thanh học.
Việc chẩn đoán cần được thực hiện tại các phòng xét nghiệm an toàn sinh học cấp độ 4 (BSL-4), do mức độ nguy hiểm của virus.
Chẩn đoán phân biệt cần lưu ý một số bệnh lý có biểu hiện tương tự như:
- Cúm ngựa (equine influenza)
- Viêm não do virus Nipah
- Viêm màng não do vi khuẩn
5. Điều trị bệnh do virus Hendra
Hiện tại, chưa có thuốc điều trị đặc hiệu đối với virus Hendra. Phác đồ chủ yếu là điều trị hỗ trợ và chăm sóc tích cực:
- Thở máy trong trường hợp suy hô hấp
- Truyền dịch, kiểm soát điện giải
- Điều trị biến chứng thần kinh
Thuốc kháng virus Ribavirin đã được thử nghiệm trên một số ca bệnh, nhưng hiệu quả vẫn còn chưa rõ ràng và chưa được phê duyệt chính thức.
Do chưa có vaccine dành cho người, việc phòng ngừa đóng vai trò sống còn. Các chuyên gia y tế công cộng nhấn mạnh việc phát hiện sớm – cách ly – điều trị tích cực có thể làm giảm tỷ lệ tử vong và lây lan.
6. Phòng ngừa lây nhiễm virus Hendra
Do chưa có vaccine cho người và bệnh có tỷ lệ tử vong cao, phòng ngừa là yếu tố then chốt để kiểm soát virus Hendra. Tại Úc, chính phủ đã phát triển và cấp phép vaccine phòng ngừa Hendra cho ngựa – bước đi quan trọng giúp ngăn chặn lây nhiễm sang người.
- Tiêm phòng cho ngựa: Vaccine HendraVac hiện đang được sử dụng rộng rãi tại Úc. Ngựa được tiêm ngừa sẽ giảm nguy cơ nhiễm bệnh và truyền bệnh sang người.
- Đảm bảo vệ sinh chuồng trại: Không để thức ăn, nước uống cho ngựa nằm dưới nơi dơi có thể đậu hoặc phóng uế. Cần che chắn chuồng trại, cắt tỉa cây lớn quanh khu vực chăn nuôi.
- Trang bị bảo hộ: Những người chăm sóc, vận chuyển hoặc xử lý ngựa nghi nhiễm cần mang đầy đủ đồ bảo hộ: khẩu trang N95, kính chắn giọt bắn, găng tay, áo chống dịch.
- Xử lý xác ngựa đúng cách: Nếu nghi ngờ ngựa chết do virus Hendra, phải báo ngay cho thú y địa phương và thực hiện tiêu hủy xác theo quy trình an toàn sinh học.
6.1 Vai trò của thú y và chính quyền địa phương
Ngành thú y đóng vai trò then chốt trong việc kiểm soát bệnh Hendra thông qua:
- Giám sát các ca bệnh trên động vật, đặc biệt là ngựa
- Tiêm chủng đại trà tại vùng có nguy cơ cao
- Huấn luyện nông dân, chủ trại về biện pháp phòng hộ
- Phối hợp với ngành y tế khi phát hiện ca nghi ngờ ở người
7. Biến chứng và hậu quả lâu dài
Bệnh do virus Hendra không chỉ gây tử vong cao mà còn để lại nhiều biến chứng nặng nề đối với người sống sót:
- Di chứng thần kinh: Rối loạn nhận thức, sa sút trí tuệ, động kinh mạn tính
- Ảnh hưởng tâm lý: Rối loạn lo âu, PTSD (rối loạn căng thẳng sau sang chấn)
- Gánh nặng điều trị: Chi phí hồi sức cấp cứu, thời gian phục hồi kéo dài
Đối với cộng đồng nông thôn và ngành chăn nuôi, mỗi đợt bùng phát virus Hendra gây tổn thất kinh tế lớn, ảnh hưởng đến đời sống của hàng ngàn người.
8. Các ca bệnh thực tế và bài học
Từ năm 1994 đến nay, đã ghi nhận hơn 60 ổ dịch Hendra ở ngựa tại Úc, với hơn 7 ca nhiễm ở người – trong đó 4 người tử vong.
8.1 Một số ca điển hình:
- Năm 2008: Một bác sĩ thú y 33 tuổi tại Queensland tử vong sau khi chăm sóc ngựa nhiễm bệnh. Bệnh nhân bị viêm não tiến triển nhanh và không qua khỏi.
- Năm 2009: Một người nông dân bị nhiễm sau khi xử lý xác ngựa không đúng cách. Sau nhiều ngày điều trị tích cực, bệnh nhân may mắn sống sót nhưng để lại di chứng thần kinh nặng.
Những ca bệnh này đã góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và thúc đẩy chính phủ Úc đẩy mạnh việc tiêm phòng ngựa và giáo dục phòng dịch.
9. So sánh virus Hendra và Nipah
| Đặc điểm | Virus Hendra | Virus Nipah |
|---|---|---|
| Họ virus | Henipavirus | Henipavirus |
| Vật chủ tự nhiên | Dơi ăn quả | Dơi ăn quả |
| Truyền từ người sang người | Chưa ghi nhận | Có thể xảy ra |
| Khu vực lưu hành | Úc | Bangladesh, Ấn Độ, Đông Nam Á |
| Tỷ lệ tử vong | 50–75% | 40–90% |
10. Thông tin mới nhất về virus Hendra
Các nghiên cứu mới đang được tiến hành nhằm phát triển vaccine phòng virus Hendra cho người. Một số bước tiến:
- Chế tạo vaccine mRNA tương tự công nghệ phòng COVID-19
- Thử nghiệm kháng thể đơn dòng trung hòa virus
- Ứng dụng AI và sinh học phân tử để phát hiện virus nhanh trong vòng 30 phút
WHO và CDC Hoa Kỳ đang tích cực theo dõi Henipavirus trong danh sách các mối đe dọa tiềm tàng toàn cầu.
11. Tổng kết
Virus Hendra là mối nguy hiểm thực sự trong y học thú y và sức khỏe cộng đồng. Với tỷ lệ tử vong cao và chưa có thuốc đặc trị, phòng ngừa luôn là lựa chọn tối ưu. Đặc biệt, những người làm việc gần động vật như bác sĩ thú y, nông dân, nhân viên kiểm dịch cần được trang bị kiến thức và kỹ năng phòng dịch đầy đủ.
Hiểu biết đúng và đầy đủ về bệnh – chính là hàng rào bảo vệ đầu tiên cho cộng đồng trước một dịch bệnh hiếm nhưng chết người như virus Hendra.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Virus Hendra có thể lây từ người sang người không?
Cho đến nay, chưa có bằng chứng rõ ràng về việc virus Hendra lây từ người sang người. Tuy nhiên, vẫn cần thận trọng tuyệt đối trong môi trường tiếp xúc gần.
2. Có vaccine phòng ngừa virus Hendra cho người không?
Hiện tại chưa có vaccine thương mại cho người. Vaccine chỉ được cấp phép cho ngựa tại Úc, tuy nhiên các nghiên cứu đang được tiến hành cho vaccine người.
3. Dơi ăn quả ở Việt Nam có thể mang virus Hendra không?
Một số loài dơi ăn quả ở Đông Nam Á có họ hàng gần với loài mang virus Hendra tại Úc. Dù chưa có ca nhiễm tại Việt Nam, nhưng nguy cơ không thể loại trừ hoàn toàn.
4. Ngựa nhiễm Hendra có biểu hiện rõ ràng không?
Có. Ngựa nhiễm Hendra thường sốt cao, khó thở, loạng choạng và có thể tử vong nhanh. Cần cách ly và báo cơ quan thú y ngay lập tức.
5. Làm sao để an toàn khi chăm sóc ngựa?
Sử dụng đầy đủ đồ bảo hộ, không tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết của ngựa, và chỉ chăm sóc trong điều kiện có biện pháp phòng hộ nghiêm ngặt.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.