Bệnh do Filovirus là thuật ngữ chung dùng để chỉ các bệnh lý nguy hiểm do hai chủng virus chính gây ra: virus Ebola và virus Marburg. Những căn bệnh này nổi tiếng bởi khả năng gây ra dịch bùng phát nghiêm trọng, tỷ lệ tử vong rất cao, lên tới 50-90% trong một số đợt dịch. Mặc dù hiếm gặp, nhưng khi xuất hiện, Filovirus gây hoang mang dư luận vì mức độ nguy hiểm và tính lây lan trong cộng đồng.
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu rõ bản chất, nguy cơ, triệu chứng, cách phòng tránh và điều trị bệnh do Filovirus một cách toàn diện và dễ hiểu nhất.
Tổng Quan Về Bệnh do Filovirus
Filovirus là gì?
Filovirus là tên gọi chung của họ virus Filoviridae, được phát hiện lần đầu tiên vào những năm 1960. Các virus này có cấu trúc dạng sợi (filamentous) đặc trưng, có bộ gen ARN sợi đơn âm tính và khả năng gây bệnh lý sốt xuất huyết nghiêm trọng trên người và động vật linh trưởng. Trong nhóm này, hai cái tên nổi bật và nguy hiểm nhất là virus Ebola và virus Marburg.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), các chủng Filovirus là nguyên nhân gây ra những đợt dịch nguy hiểm bậc nhất thế giới, chủ yếu tại châu Phi cận Sahara, với hàng nghìn ca tử vong được ghi nhận chỉ sau vài tháng bùng phát.
Hai chủng virus chính: Ebola và Marburg
Đặc điểm virus Ebola
Virus Ebola được biết đến nhiều nhất thông qua các đợt dịch lớn tại Tây Phi giai đoạn 2014-2016, gây ra hơn 11.000 ca tử vong. Ebola có nhiều chủng khác nhau, trong đó Zaire ebolavirus là độc lực mạnh nhất, thường gây tỷ lệ tử vong trên 50% nếu không được điều trị kịp thời. Virus lây lan qua tiếp xúc trực tiếp với dịch cơ thể người bệnh (máu, nước bọt, phân, chất nôn…).
Đặc điểm virus Marburg
Virus Marburg lần đầu được phát hiện tại Đức (Marburg) và Nam Tư (cũ) vào năm 1967 khi bùng phát từ khỉ xanh Uganda dùng trong nghiên cứu. Bệnh do virus Marburg có biểu hiện tương tự Ebola nhưng thời gian ủ bệnh và diễn biến có phần nhanh hơn. Một số ổ dịch gần đây tại châu Phi ghi nhận tỷ lệ tử vong lên đến 88%.
Nguyên Nhân Gây Bệnh do Filovirus
Nguồn gốc và ổ chứa tự nhiên
Ổ chứa tự nhiên của các virus thuộc họ Filovirus là dơi ăn quả thuộc họ Pteropodidae. Những con dơi này không biểu hiện triệu chứng lâm sàng nhưng mang virus trong nước bọt, nước tiểu, phân, và có thể làm lây bệnh cho động vật khác như khỉ, tinh tinh và cuối cùng là con người.
Trong hầu hết các trường hợp, các ổ dịch Filovirus khởi phát từ việc con người tiếp xúc gần hoặc ăn thịt động vật hoang dã bị nhiễm bệnh, đặc biệt là tại các vùng rừng nhiệt đới châu Phi.
Đường lây truyền chủ yếu
- Tiếp xúc trực tiếp với máu, dịch cơ thể người bệnh hoặc xác chết.
- Tiếp xúc với dụng cụ y tế bị nhiễm khuẩn (kim tiêm, găng tay, quần áo bảo hộ).
- Lây nhiễm trong quá trình chăm sóc người bệnh khi không có biện pháp phòng hộ đúng cách.
- Lây qua quan hệ tình dục, đặc biệt với người khỏi bệnh vì virus còn tồn lưu trong tinh dịch nhiều tháng sau hồi phục.
Filovirus không lây qua không khí như cúm hay COVID-19, nhưng nguy cơ rất cao trong môi trường y tế nếu kiểm soát nhiễm khuẩn không nghiêm ngặt.
Triệu Chứng Bệnh do Filovirus
Giai đoạn ủ bệnh và khởi phát triệu chứng
Thời gian ủ bệnh của Filovirus dao động từ 2-21 ngày, tùy từng chủng và cơ địa người bệnh. Người bệnh hoàn toàn không có triệu chứng trong giai đoạn này nhưng đã mang nguy cơ lây nhiễm ở mức thấp.
Triệu chứng thường khởi phát đột ngột, dữ dội, dễ nhầm với sốt xuất huyết Dengue hoặc sốt rét trong vùng lưu hành.
Triệu chứng điển hình bệnh do Ebola
- Sốt cao đột ngột, ớn lạnh.
- Đau cơ, đau khớp, mệt mỏi toàn thân.
- Đau đầu dữ dội, đau họng.
- Nôn, tiêu chảy nặng, mất nước nhanh chóng.
- Phát ban ngoài da, xuất huyết dưới da, niêm mạc (mắt, lợi, mũi…)
- Suy đa cơ quan: thận, gan, tuần hoàn.
Triệu chứng điển hình bệnh do Marburg
- Khởi phát tương tự Ebola: sốt, đau cơ, đau đầu.
- Sang ngày thứ 5-7 thường xuất hiện phát ban dạng dát sẩn, lan rộng.
- Tiêu chảy ra máu, nôn ra máu, chảy máu cam, chảy máu chân răng.
- Suy thận, suy gan, tụt huyết áp, sốc nhiễm khuẩn.
Biến Chứng Nguy Hiểm Khi Nhiễm Filovirus
Sốc nhiễm trùng, suy đa tạng
Các nghiên cứu cho thấy phần lớn ca tử vong do Filovirus đều liên quan đến hội chứng suy đa cơ quan, mất huyết áp, rối loạn đông máu nghiêm trọng. Người bệnh dễ rơi vào trạng thái sốc nhiễm trùng nặng, cần thở máy, lọc máu nhưng tỷ lệ hồi phục vẫn rất thấp nếu điều trị muộn.
Tỷ lệ tử vong và hậu quả lâu dài
| Dịch bệnh | Tỷ lệ tử vong trung bình | Biến chứng lâu dài |
|---|---|---|
| Virus Ebola (Zaire) | 50-70% | Suy nhược, rối loạn tâm thần, giảm trí nhớ |
| Virus Marburg | 24-88% | Suy gan thận mãn, giảm thị lực |
Theo WHO, người khỏi bệnh vẫn có thể mang di chứng kéo dài về thể chất lẫn tâm thần, đặc biệt là rối loạn giấc ngủ, lo âu, trầm cảm kéo dài sau trải nghiệm tử thần.
Phương Pháp Chẩn Đoán Bệnh do Filovirus
Các xét nghiệm cần thiết
Chẩn đoán bệnh do Filovirus đòi hỏi các xét nghiệm sinh học phân tử chuyên sâu vì dấu hiệu lâm sàng dễ nhầm lẫn với sốt rét, Dengue hoặc thương hàn. Một số phương pháp chính bao gồm:
- RT-PCR (Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction): Phát hiện ARN của virus từ máu, dịch cơ thể.
- ELISA (Enzyme-Linked Immunosorbent Assay): Phát hiện kháng nguyên hoặc kháng thể đặc hiệu với virus.
- Nuôi cấy virus: Thực hiện tại phòng thí nghiệm an toàn sinh học cấp 4, rất hạn chế áp dụng rộng rãi.
Kết quả xét nghiệm RT-PCR có độ chính xác cao, giúp chẩn đoán sớm ngay từ giai đoạn đầu mắc bệnh, giảm nguy cơ lây lan.
Tiêu chuẩn chẩn đoán WHO
WHO đã ban hành hướng dẫn cụ thể cho việc xác định ca bệnh:
- Tiền sử dịch tễ rõ ràng: tiếp xúc người bệnh, đi về từ vùng dịch, tiếp xúc động vật hoang dã nghi ngờ.
- Triệu chứng lâm sàng phù hợp: sốt, tiêu chảy, xuất huyết, suy đa cơ quan.
- Xác nhận bằng xét nghiệm RT-PCR dương tính hoặc nuôi cấy virus thành công.
Điều Trị Bệnh do Filovirus
Điều trị hỗ trợ và hồi sức tích cực
Hiện nay chưa có thuốc đặc trị tuyệt đối đối với Ebola hay Marburg. Điều trị chủ yếu là hồi sức tích cực, bao gồm:
- Bù dịch, điện giải sớm, kiểm soát huyết áp, duy trì tuần hoàn.
- Hỗ trợ hô hấp, thở máy nếu cần thiết.
- Điều trị biến chứng: chống đông máu, lọc máu khi suy thận cấp.
- Dinh dưỡng đường tĩnh mạch nếu không dung nạp được bằng đường tiêu hóa.
Kinh nghiệm điều trị tại các trung tâm lớn như WHO, CDC chỉ ra rằng: hồi sức đúng phác đồ giúp giảm tỷ lệ tử vong đáng kể, đặc biệt khi phát hiện bệnh sớm.
Các thuốc, kháng thể và vaccine nghiên cứu
- Thuốc kháng virus: Remdesivir, monoclonal antibodies (Inmazeb, Ebanga) đã được FDA Hoa Kỳ phê duyệt điều trị Ebola.
- Vaccine: Vaccine Ervebo (Merck) được WHO công nhận giúp phòng ngừa virus Ebola chủng Zaire, đã triển khai thành công ở châu Phi.
- Vaccine phòng Marburg đang thử nghiệm lâm sàng, chưa được lưu hành chính thức.
Phòng Ngừa Bệnh do Filovirus
Người dân nên làm gì?
- Tránh tiếp xúc động vật hoang dã, đặc biệt dơi, khỉ tại vùng có dịch.
- Không tham gia mai táng, chăm sóc người bệnh khi không có biện pháp bảo hộ đúng quy trình y tế.
- Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng, hạn chế tiếp xúc dịch cơ thể người khác.
- Đảm bảo an toàn thực phẩm: không ăn thịt động vật nghi ngờ nhiễm bệnh.
Biện pháp y tế công cộng và WHO khuyến cáo
- Giám sát dịch tễ chặt chẽ vùng có nguy cơ.
- Cách ly nghiêm ngặt ca nghi nhiễm, kiểm soát nhiễm khuẩn cơ sở y tế.
- Triển khai tiêm vaccine phòng Ebola cho nhân viên y tế, người nguy cơ cao.
- Phối hợp truyền thông y tế cộng đồng, tránh hoang mang dư luận.
Theo WHO: “Việc duy trì cảnh giác, tăng cường phòng ngừa, phát hiện sớm chính là chìa khóa hạn chế tác động của dịch bệnh do Filovirus.”
Cập Nhật Tình Hình Dịch Bệnh Thế Giới
Các vụ dịch điển hình trong lịch sử
- 1976: Bùng phát Ebola đầu tiên tại Zaire (nay là CHDC Congo), tử vong 88%.
- 1998-2000: Dịch Marburg tại Uganda, tử vong 53%.
- 2014-2016: Dịch Ebola Tây Phi lớn nhất lịch sử, hơn 11.000 người chết.
- 2023: Bùng phát Marburg tại Guinea Xích Đạo, Ghana, cảnh báo toàn cầu.
Cảnh báo mới nhất từ WHO năm 2024-2025
WHO ghi nhận các ca rải rác mới tại một số khu vực Đông Phi, khuyến cáo toàn cầu không được chủ quan. Việt Nam tuy chưa có ca bệnh ghi nhận nhưng cần cảnh giác, kiểm soát chặt người nhập cảnh từ vùng dịch.
Tổng Kết Những Điều Cần Ghi Nhớ Về Bệnh do Filovirus
- Filovirus gây ra hai bệnh nguy hiểm: Ebola và Marburg, tỷ lệ tử vong rất cao.
- Lây qua tiếp xúc dịch cơ thể, chăm sóc y tế, tang lễ, quan hệ tình dục.
- Chưa có thuốc đặc trị triệt để, điều trị chủ yếu hồi sức tích cực, kiểm soát biến chứng.
- Phòng bệnh bằng nâng cao nhận thức cộng đồng, giám sát dịch tễ, tiêm vaccine (với Ebola).
- WHO cảnh báo nguy cơ dịch vẫn còn, cần thận trọng khi đi lại, tiếp xúc khu vực nguy cơ cao.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ) Về Bệnh do Filovirus
1. Bệnh do Filovirus có lây qua không khí không?
Không. Bệnh lây qua dịch cơ thể người bệnh như máu, phân, nước bọt, chất nôn, chứ không lây qua không khí như cúm hay COVID-19.
2. Người từng khỏi bệnh Ebola có thể lây tiếp không?
Có. Virus còn tồn tại trong tinh dịch tới 6 tháng sau khi khỏi bệnh, nên vẫn có nguy cơ lây qua quan hệ tình dục.
3. Việt Nam có ca bệnh nào chưa?
Hiện nay, Việt Nam chưa ghi nhận ca bệnh do Ebola hay Marburg nhưng luôn nằm trong diện cảnh báo, phòng ngừa nghiêm ngặt với người nhập cảnh từ vùng dịch.
4. Có vaccine phòng Marburg chưa?
Chưa. Vaccine phòng Marburg vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng. Vaccine phòng Ebola chủng Zaire đã được sử dụng chính thức tại châu Phi.
5. Điều trị bệnh có cơ hội khỏi không?
Nếu được phát hiện sớm, điều trị đúng phác đồ hồi sức, khả năng khỏi bệnh lên tới 50-60% tùy chủng virus và cơ địa người bệnh.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.