Acid ursodeoxycholic (UDCA) không chỉ là “vũ khí” hiệu quả trong việc làm tan sỏi mật cholesterol mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và cải thiện chức năng gan. Với nguồn gốc từ acid mật tự nhiên, UDCA hiện nay đã được sử dụng rộng rãi trong điều trị nhiều bệnh lý gan mật mạn tính. Nhưng liệu UDCA có phù hợp với mọi trường hợp? Khi nào nên sử dụng và có những lưu ý gì quan trọng? Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ, toàn diện và có cơ sở khoa học để ứng dụng đúng cách UDCA trong chăm sóc sức khỏe.
1. UDCA là gì?
1.1 Định nghĩa và nguồn gốc
Acid ursodeoxycholic (UDCA) là một acid mật tự nhiên, chiếm tỉ lệ nhỏ (3–5%) trong dịch mật của người. Ban đầu, UDCA được chiết xuất từ mật gấu nhưng hiện nay chủ yếu được tổng hợp nhân tạo trong công nghiệp dược phẩm để đảm bảo độ tinh khiết và an toàn sinh học.
1.2 Phân loại và dạng bào chế
UDCA có sẵn trên thị trường dưới nhiều tên biệt dược như Ursolvan, Ursodiol, MaxxHepaUrso… Dạng bào chế phổ biến bao gồm:
- Viên nén: 100 mg, 250 mg, 300 mg
- Viên nang mềm
- Dạng siro (cho trẻ em hoặc người không nuốt được viên)
Thuốc được sử dụng đường uống, thường sau bữa ăn để tối ưu hóa hấp thu qua hệ tiêu hóa.
2. Cơ chế hoạt động của UDCA trong cơ thể
2.1 Tác động lên chuyển hóa acid mật
UDCA là acid mật “ít độc tính” giúp thay thế cho các acid mật có độc tính cao (như chenodeoxycholic acid) trong gan. Khi dùng UDCA, tỉ lệ acid mật “hiền lành” tăng lên, từ đó giảm tổn thương tế bào gan do độc tính acid mật nội sinh.
2.2 Làm giảm cholesterol trong mật
UDCA làm giảm sự hấp thu cholesterol ở ruột và giảm bài tiết cholesterol vào dịch mật. Nhờ đó, nó:
- Làm giảm độ bão hòa cholesterol trong dịch mật
- Ngăn ngừa kết tủa cholesterol, giúp hòa tan sỏi mật cholesterol nhỏ và mới hình thành
2.3 Tác dụng bảo vệ tế bào gan
UDCA cải thiện tính ổn định của màng tế bào gan, ngăn ngừa tổn thương do phản ứng viêm hoặc stress oxy hóa. Ngoài ra, nó còn ức chế apoptosis (chết tế bào theo chương trình), một cơ chế phá hủy tế bào gan trong bệnh lý mạn tính.
3. UDCA trong điều trị sỏi mật cholesterol
3.1 Đặc điểm sỏi mật tan được bằng UDCA
Không phải tất cả sỏi mật đều có thể được điều trị bằng UDCA. Các yếu tố quyết định hiệu quả bao gồm:
- Sỏi chủ yếu chứa cholesterol (>80%)
- Kích thước sỏi <15 mm
- Túi mật còn hoạt động tốt (tức không có vôi hóa hoặc mất chức năng)
- Không có biến chứng viêm cấp, tắc ống mật
3.2 Hiệu quả và thời gian điều trị
Theo Hiệp hội Tiêu hóa Hoa Kỳ (AGA), việc sử dụng UDCA trong 6–24 tháng có thể làm tan hoàn toàn sỏi mật ở 30–60% trường hợp đủ tiêu chuẩn. Tuy nhiên, sỏi có thể tái phát trong vòng 5 năm với tỉ lệ 30–50% nếu không kiểm soát tốt chế độ ăn và chuyển hóa mỡ.
3.3 Ưu điểm và hạn chế so với phẫu thuật
| Tiêu chí | UDCA | Phẫu thuật cắt túi mật |
|---|---|---|
| Can thiệp xâm lấn | Không | Có (mổ nội soi hoặc hở) |
| Hiệu quả điều trị | Trung bình – 60% | Gần như tuyệt đối |
| Nguy cơ tái phát | Có thể xảy ra | Không (do đã cắt bỏ túi mật) |
| Chi phí | Thấp hơn | Cao hơn |
| Áp dụng | Chọn lọc, chỉ sỏi cholesterol nhỏ | Mọi loại sỏi và biến chứng |
Do đó, UDCA là lựa chọn phù hợp với bệnh nhân không muốn phẫu thuật, có sỏi nhỏ, chưa biến chứng và túi mật còn chức năng.
4. Tác dụng hỗ trợ gan của UDCA
4.1 Giảm ứ mật và tăng lưu thông mật
Một trong những lợi ích nổi bật của UDCA là tăng tiết và cải thiện dòng chảy mật. Điều này cực kỳ quan trọng trong các bệnh lý ứ mật, giúp giảm vàng da, ngứa và cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.
4.2 Ức chế viêm và bảo vệ màng tế bào gan
Nghiên cứu cho thấy UDCA có khả năng ức chế cytokine gây viêm gan, từ đó ngăn ngừa tiến triển sang xơ gan. Ngoài ra, UDCA làm ổn định màng ty thể, giảm sản sinh gốc tự do – một trong những nguyên nhân gây tổn thương gan mạn tính.
4.3 Các bệnh lý gan được chỉ định dùng UDCA
- Xơ gan ứ mật nguyên phát (Primary Biliary Cholangitis – PBC): Đây là chỉ định chính thức được FDA công nhận với hiệu quả cải thiện men gan và kéo dài thời gian sống.
- Viêm đường mật xơ hóa nguyên phát (PSC): UDCA giúp cải thiện triệu chứng mặc dù chưa làm chậm tiến triển bệnh.
- Viêm gan mạn tính (HBV, HCV): Có thể dùng hỗ trợ trong giai đoạn viêm ứ mật.
- Gan nhiễm mỡ do thuốc: UDCA được dùng cho bệnh nhân ghép gan, người điều trị HIV hoặc dùng steroid kéo dài.
BS. Trần Hoàng Nam (BV Nhiệt đới Trung ương): “UDCA không chỉ đơn thuần là thuốc tan sỏi mà còn là một lựa chọn an toàn trong các bệnh lý gan mật mạn tính, đặc biệt ở những bệnh nhân không thể dùng corticosteroid hoặc cần điều trị dài hạn.”
5. Chỉ định và chống chỉ định sử dụng UDCA
5.1 Chỉ định
Acid Ursodeoxycholic được chỉ định rộng rãi trong các trường hợp sau:
- Sỏi mật cholesterol nhỏ, không canxi hóa, túi mật còn hoạt động
- Xơ gan ứ mật nguyên phát (PBC)
- Viêm đường mật xơ hóa nguyên phát (PSC)
- Ứ mật trong thai kỳ (ICP – intrahepatic cholestasis of pregnancy)
- Gan nhiễm mỡ do thuốc, bệnh lý chuyển hóa
- Bảo vệ gan trong bệnh gan ghép hoặc viêm gan do thuốc
5.2 Chống chỉ định
Không nên sử dụng UDCA trong các trường hợp sau:
- Sỏi mật vôi hóa, sỏi sắc tố
- Viêm túi mật cấp tính, tắc nghẽn đường mật
- Bệnh gan giai đoạn mất bù nghiêm trọng
- Dị ứng hoặc mẫn cảm với UDCA hoặc tá dược
6. Liều dùng UDCA cho từng bệnh lý
Liều UDCA thường được tính theo cân nặng để đảm bảo hiệu quả và an toàn. Dưới đây là liều dùng khuyến cáo cho từng nhóm bệnh:
| Bệnh lý | Liều dùng | Thời gian điều trị |
|---|---|---|
| Sỏi mật cholesterol | 8–10 mg/kg/ngày, chia 2 lần | 6–24 tháng |
| Xơ gan ứ mật nguyên phát (PBC) | 13–15 mg/kg/ngày, chia 2–3 lần | Dài hạn (nhiều năm) |
| Ứ mật thai kỳ | 10–15 mg/kg/ngày | Đến khi sinh |
| Hỗ trợ gan do thuốc | 10–15 mg/kg/ngày | Theo đáp ứng lâm sàng |
7. Tác dụng phụ và thận trọng khi dùng UDCA
7.1 Tác dụng phụ
UDCA được đánh giá là khá an toàn, nhưng vẫn có thể gây một số tác dụng phụ như:
- Tiêu chảy hoặc phân nhão (phổ biến nhất)
- Đau bụng nhẹ, buồn nôn
- Tăng nhẹ men gan (ALT, AST) thoáng qua
- Phát ban, mẩn ngứa (hiếm)
7.2 Lưu ý và thận trọng
Khi sử dụng UDCA, người bệnh cần:
- Xét nghiệm men gan, chức năng mật định kỳ
- Không dùng chung với cholestyramin (giảm hấp thu UDCA)
- Thận trọng khi dùng chung với estrogen (tăng nguy cơ sỏi mật)
- Theo dõi chặt nếu có tiền sử bệnh gan nặng, xơ gan mất bù
8. UDCA có tan được mọi loại sỏi mật không?
Không. UDCA chỉ hiệu quả với sỏi cholesterol, không vôi hóa và kích thước nhỏ. Với các loại sỏi khác, hiệu quả hầu như không đáng kể:
| Loại sỏi | Khả năng tan bởi UDCA |
|---|---|
| Sỏi cholesterol | Cao |
| Sỏi sắc tố (đen/nâu) | Rất thấp |
| Sỏi hỗn hợp vôi hóa | Không hiệu quả |
Nếu sỏi lớn, cứng, gây tắc nghẽn hoặc viêm nhiễm cấp, phẫu thuật vẫn là lựa chọn ưu tiên.
9. UDCA có dùng được cho phụ nữ mang thai, cho con bú không?
Có. UDCA là thuốc được chứng minh an toàn cho phụ nữ mang thai, đặc biệt trong điều trị ứ mật thai kỳ – một tình trạng có thể gây sinh non, thai lưu nếu không kiểm soát tốt.
- UDCA giúp giảm ngứa, cải thiện men gan và bilirubin trong ICP
- Không gây hại lên thai nhi nếu dùng đúng liều
- Trong thời kỳ cho con bú, UDCA bài tiết vào sữa rất ít và không ảnh hưởng đến trẻ sơ sinh
10. Kết luận: Vai trò ngày càng rộng của UDCA trong y học gan mật
Acid Ursodeoxycholic (UDCA) không chỉ đơn thuần là thuốc tan sỏi mật mà còn là chất điều biến sinh học có tác động đa chiều lên gan và hệ thống mật. Nhờ khả năng giảm độc tính mật, chống viêm, bảo vệ tế bào gan, UDCA ngày càng được ứng dụng trong nhiều bệnh lý gan mạn tính, ứ mật và các hội chứng chuyển hóa liên quan đến gan mật.
Việc sử dụng UDCA đúng chỉ định, liều lượng và thời gian giúp tránh lạm dụng, giảm tác dụng phụ và tối ưu hiệu quả điều trị.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Dùng UDCA bao lâu thì tan sỏi?
Thông thường cần từ 6 đến 24 tháng điều trị liên tục, tùy theo kích thước và thành phần sỏi. Việc ngưng thuốc sớm sẽ làm giảm hiệu quả.
2. Sau khi tan sỏi, có cần dùng UDCA duy trì không?
Có thể dùng liều thấp duy trì để ngăn sỏi tái phát, nhất là ở người có rối loạn chuyển hóa lipid.
3. UDCA có dùng chung với thuốc điều trị viêm gan B được không?
Có. UDCA có thể dùng phối hợp với thuốc kháng virus như tenofovir hoặc entecavir để hỗ trợ gan trong viêm gan B mạn.
4. UDCA có gây độc gan khi dùng lâu dài không?
Không. Ngược lại, UDCA được chứng minh là giúp bảo vệ gan nếu dùng đúng chỉ định và theo dõi thường xuyên.
5. Có thể mua UDCA không cần đơn?
Một số dạng UDCA có thể mua tại nhà thuốc nhưng khuyến cáo nên dùng theo chỉ định của bác sĩ để đảm bảo an toàn và hiệu quả.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.