Bệnh đậu mùa khỉ (Mpox) từng được xem là căn bệnh hiếm gặp chỉ xuất hiện ở khu vực Trung Phi. Tuy nhiên, kể từ năm 2022, dịch bệnh này đã bùng phát mạnh mẽ ở nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Điều này đặt ra mối lo ngại về nguy cơ lây lan trong cộng đồng, đặc biệt với những nhóm người dễ tổn thương. Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ về nguyên nhân, triệu chứng, mức độ nguy hiểm và cách phòng ngừa hiệu quả căn bệnh này, từ góc nhìn y khoa và chuyên gia dịch tễ học.
Bệnh Đậu Mùa Khỉ (Mpox) Là Gì?
Nguồn gốc tên gọi Mpox
Bệnh đậu mùa khỉ có tên khoa học là Monkeypox, được gọi tắt là Mpox để giảm kỳ thị về mặt xã hội liên quan đến tên loài vật. Bệnh lần đầu tiên được ghi nhận vào năm 1958 trên các đàn khỉ nuôi làm thí nghiệm tại Đan Mạch, từ đó ra đời tên gọi “đậu mùa khỉ”. Tuy nhiên, khỉ không phải vật chủ duy nhất của virus này.
Lịch sử phát hiện virus đậu mùa khỉ
Ca bệnh đầu tiên trên người được phát hiện tại Congo (châu Phi) vào năm 1970. Từ đó đến nay, bệnh vẫn tồn tại rải rác chủ yếu tại khu vực Trung Phi và Tây Phi. Tuy nhiên, từ năm 2022, nhiều ca bệnh bùng phát ở châu Âu, Mỹ, châu Á khiến WHO phải ban bố tình trạng khẩn cấp y tế toàn cầu.
Đặc điểm virus gây bệnh
Bệnh đậu mùa khỉ do virus Monkeypox virus thuộc họ Poxviridae gây ra, họ virus này cũng chính là họ gây bệnh đậu mùa ở người trước kia. Virus có cấu trúc DNA sợi kép, có kích thước lớn, khả năng tồn tại lâu ngoài môi trường, chịu nhiệt tốt, dễ lây qua tiếp xúc trực tiếp hoặc qua vật dụng nhiễm mầm bệnh.
Nguyên Nhân Gây Ra Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Virus đậu mùa khỉ (Monkeypox virus)
Nguyên nhân trực tiếp gây bệnh là virus Monkeypox, có hai biến thể chính là:
- Clade I: Chủ yếu lưu hành tại Trung Phi, độc lực mạnh, tỷ lệ tử vong có thể lên đến 10%.
- Clade II: Phổ biến tại Tây Phi, độc lực nhẹ hơn, tỷ lệ tử vong dưới 1%.
Đợt dịch hiện nay chủ yếu do biến thể Clade II gây ra, song vẫn tiềm ẩn nguy cơ lây lan rộng nếu không kiểm soát tốt.
Động vật truyền bệnh
Các loài động vật gặm nhấm như chuột, sóc, nhím hoang dã mới là nguồn chứa mầm bệnh chính, chứ không phải khỉ như tên gọi. Virus tồn tại trong máu, dịch tiết của động vật nhiễm bệnh. Con người nhiễm bệnh khi:
- Tiếp xúc trực tiếp với máu, mô tổn thương, dịch tiết của động vật mắc bệnh.
- Ăn thịt động vật nhiễm bệnh chưa nấu chín kỹ.
Đường Lây Truyền Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Từ động vật sang người
Đây là con đường khởi phát ban đầu của dịch bệnh tại các quốc gia châu Phi. Nguy cơ nhiễm bệnh cao khi con người:
- Săn bắt, chế biến, tiêu thụ động vật hoang dã nhiễm bệnh.
- Tiếp xúc trực tiếp với chất thải, nước bọt, vết thương hở của động vật nhiễm virus.
Điều này lý giải vì sao bệnh hay gặp ở người sinh sống gần rừng rậm hoặc có thói quen ăn thịt thú rừng.
Từ người sang người
Virus đậu mùa khỉ có thể lây từ người bệnh sang người lành qua các con đường:
- Tiếp xúc trực tiếp với tổn thương da, dịch mủ, vết loét của người bệnh.
- Qua giọt bắn đường hô hấp khi nói chuyện gần, ho, hắt hơi.
- Tiếp xúc thân mật như ôm hôn, quan hệ tình dục.
Đặc biệt, nhiều ca bệnh tại châu Âu ghi nhận lây lan qua đường quan hệ tình dục đồng giới nam (MSM), khiến WHO khuyến cáo cộng đồng này nên thận trọng phòng tránh.
Nguy cơ từ vật dụng bị nhiễm khuẩn
Virus có thể tồn tại lâu trên các vật dụng cá nhân như:
- Quần áo, khăn tắm, ga giường.
- Dụng cụ ăn uống, dao cạo râu, bàn chải đánh răng.
Khi người lành tiếp xúc với những vật dụng này, nguy cơ lây nhiễm hoàn toàn có thể xảy ra nếu tay vô tình chạm vào mắt, miệng, vết thương hở.
Triệu Chứng Nhận Biết Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Thời gian ủ bệnh
Thời gian ủ bệnh thường kéo dài từ 5 – 21 ngày, phổ biến nhất là từ 7 – 14 ngày. Trong giai đoạn này, người nhiễm bệnh chưa có triệu chứng, khó nhận biết.
Dấu hiệu giai đoạn khởi phát
Giai đoạn này kéo dài 1 – 5 ngày với các biểu hiện toàn thân:
- Sốt cao đột ngột (trên 38,5°C).
- Đau đầu dữ dội.
- Đau cơ, đau lưng, mệt mỏi nhiều.
- Sưng đau hạch bạch huyết (đặc trưng giúp phân biệt với bệnh thủy đậu).
Dấu hiệu giai đoạn toàn phát (phát ban, sốt, nổi hạch)
Triệu chứng đặc trưng nhất của đậu mùa khỉ là phát ban ngoài da xuất hiện sau sốt khoảng 1 – 3 ngày. Ban mọc theo trình tự:
- Ban đỏ dát sẩn.
- Bọng nước.
- Mụn mủ.
- Khô đóng vảy, bong tróc.
Ban thường tập trung ở mặt, lòng bàn tay, lòng bàn chân, bộ phận sinh dục, hậu môn. Một số trường hợp có ban trong khoang miệng, cổ họng gây khó nuốt, đau rát.
Các biến chứng nguy hiểm
- Nhiễm trùng da, hoại tử mô.
- Viêm phổi do virus.
- Viêm não, viêm kết mạc, mất thị lực.
- Nhiễm trùng huyết, suy đa cơ quan.
Người suy giảm miễn dịch, trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai dễ gặp biến chứng nặng, thậm chí tử vong.
Bệnh Đậu Mùa Khỉ Có Nguy Hiểm Không?
Tỷ lệ tử vong
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tỷ lệ tử vong do bệnh đậu mùa khỉ dao động từ 0,1% đến 10% tùy vào chủng virus và nền tảng y tế từng khu vực. Biến thể Clade II (Tây Phi) gây tử vong thấp hơn Clade I (Trung Phi). Đa số ca tử vong xảy ra ở trẻ nhỏ, người có miễn dịch kém hoặc bệnh nền nặng.
Ảnh hưởng đến sức khỏe lâu dài
Mặc dù phần lớn người mắc sẽ hồi phục hoàn toàn sau 2 – 4 tuần, nhưng một số biến chứng để lại sẹo sâu, sẹo lõm vĩnh viễn trên da, đặc biệt ở vùng mặt và bộ phận sinh dục. Tổn thương mắt do bội nhiễm có thể gây suy giảm thị lực vĩnh viễn.
Nhóm đối tượng dễ biến chứng nặng
- Trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ dưới 5 tuổi.
- Phụ nữ mang thai.
- Người suy giảm miễn dịch (HIV/AIDS, ung thư, ghép tạng…)
- Người mắc bệnh mạn tính như tim mạch, tiểu đường.
Chẩn Đoán Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Các xét nghiệm chẩn đoán (PCR, sinh học phân tử)
Chẩn đoán chính xác dựa trên xét nghiệm PCR (Polymerase Chain Reaction) phát hiện vật chất di truyền DNA của virus. Mẫu bệnh phẩm có thể lấy từ dịch mụn nước, mủ, mô vảy, dịch hầu họng. Kỹ thuật PCR có độ nhạy, độ đặc hiệu cao nhất hiện nay.
Phân biệt với bệnh khác (thủy đậu, herpes…)
Triệu chứng đậu mùa khỉ dễ nhầm lẫn với:
- Thủy đậu: Không nổi hạch, phát ban đồng loạt.
- Zona thần kinh: Ban khu trú theo dây thần kinh, đau rát nhiều.
- Herpes sinh dục: Mụn nước nhỏ, cụm tập trung vùng sinh dục, tái phát nhiều lần.
Do đó, cần xét nghiệm chuyên sâu để chẩn đoán chính xác, tránh bỏ sót, nhầm lẫn điều trị.
Điều Trị Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Nguyên tắc điều trị hiện nay
Hiện chưa có thuốc đặc trị tuyệt đối. Điều trị chủ yếu dựa trên:
- Điều trị triệu chứng: Hạ sốt, giảm đau, giảm ngứa.
- Chăm sóc tổn thương da: Giữ khô sạch, sát khuẩn phòng bội nhiễm.
- Hỗ trợ miễn dịch, dinh dưỡng: Tăng sức đề kháng tự khỏi bệnh.
Thuốc điều trị hỗ trợ, thuốc kháng virus
Một số thuốc kháng virus có hiệu quả nhất định:
- Tekovirimat (TPOXX): Được FDA Mỹ phê duyệt điều trị Mpox nặng.
- Brincidofovir, Cidofovir: Sử dụng trong trường hợp biến chứng nặng, miễn dịch kém.
Tuy nhiên, các thuốc này cần kê đơn, theo dõi chặt chẽ chuyên khoa truyền nhiễm.
Chăm sóc tại nhà đúng cách
- Cách ly phòng riêng, hạn chế tiếp xúc người khác.
- Không chọc vỡ mụn, không gãi vùng tổn thương.
- Mặc quần áo rộng, thoáng mát, tránh cọ xát da.
- Vệ sinh cá nhân, môi trường sạch sẽ, sát khuẩn thường xuyên.
Khi nào cần nhập viện
- Sốt cao không hạ sau 3 ngày.
- Ban lan nhanh, loét rộng, nhiễm trùng nặng.
- Dấu hiệu tổn thương mắt, khó thở, co giật, hôn mê.
- Bệnh nền nặng, suy giảm miễn dịch cần theo dõi sát.
Phòng Ngừa Bệnh Đậu Mùa Khỉ Như Thế Nào?
Tiêm vaccine phòng bệnh (Imvanex, Jynneos)
WHO khuyến cáo các vaccine đậu mùa cũ có thể bảo vệ chéo với Mpox khoảng 85%. Hiện nay, vaccine Imvanex, Jynneos đã được sử dụng tại Mỹ, châu Âu để phòng bệnh cho:
- Người tiếp xúc gần ca bệnh.
- Nhân viên y tế, phòng xét nghiệm nguy cơ cao.
- Người thuộc cộng đồng MSM.
Biện pháp cá nhân hạn chế lây nhiễm
- Tránh tiếp xúc gần người nghi ngờ nhiễm bệnh.
- Không dùng chung đồ cá nhân (khăn, ga giường, dao cạo…)
- Đeo khẩu trang khi tiếp xúc đông người.
- Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, sát khuẩn tay nhanh.
Vai trò của vệ sinh môi trường, vật dụng
Khử khuẩn bề mặt, đồ vật thường xuyên tiếp xúc bằng dung dịch chứa chlorine 0.1%, cồn 70%. Đảm bảo vệ sinh nơi ở, phòng bệnh, khu vực cách ly.
Lưu ý khi đi du lịch, tiếp xúc động vật hoang dã
- Không săn bắt, buôn bán, tiêu thụ động vật hoang dã.
- Hạn chế đến vùng có dịch bệnh đang lưu hành.
- Tuân thủ quy định y tế khi nhập cảnh, khai báo y tế đầy đủ.
Giải Đáp Một Số Thắc Mắc Thường Gặp Về Bệnh Đậu Mùa Khỉ
Người từng mắc đậu mùa có miễn dịch không?
Người từng tiêm vaccine đậu mùa (trước năm 1980) hoặc từng mắc đậu mùa tự nhiên có khả năng miễn dịch phần nào với Mpox. Tuy nhiên, khả năng bảo vệ không tuyệt đối do virus có biến chủng mới.
Đậu mùa khỉ khác gì đậu mùa cổ điển?
Đậu mùa cổ điển nguy hiểm hơn, tỷ lệ tử vong tới 30%, đã được xóa sổ toàn cầu. Đậu mùa khỉ có triệu chứng nhẹ hơn, tỷ lệ tử vong dưới 1%, chưa có dịch diện rộng như xưa.
Đậu mùa khỉ có gây vô sinh không?
Hiện chưa có bằng chứng khoa học khẳng định đậu mùa khỉ gây vô sinh. Tuy nhiên, tổn thương sinh dục, hậu môn do bội nhiễm nếu không điều trị đúng có thể ảnh hưởng chức năng sinh sản gián tiếp.
Kết Luận: Cách Bảo Vệ Bản Thân Trước Nguy Cơ Đậu Mùa Khỉ
Đậu mùa khỉ không phải bệnh đáng sợ nếu nhận diện sớm, điều trị đúng cách và chủ động phòng ngừa. Mỗi người hãy:
- Hiểu rõ bệnh, không kỳ thị người mắc.
- Chủ động tiêm vaccine nếu thuộc nhóm nguy cơ.
- Thực hiện vệ sinh cá nhân, phòng tránh lây nhiễm.
Bảo vệ sức khỏe bản thân cũng chính là góp phần ngăn chặn sự lan rộng của dịch bệnh trong cộng đồng.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ)
- 1. Đậu mùa khỉ có lây qua không khí không? Không lây qua không khí xa như COVID-19, chủ yếu qua tiếp xúc gần, giọt bắn lớn, vật dụng nhiễm virus.
- 2. Người khỏi bệnh có bị tái nhiễm không? Hiện chưa có dữ liệu khẳng định tái nhiễm, nhưng miễn dịch tự nhiên có thể không kéo dài suốt đời.
- 3. Bao lâu sau mắc bệnh mới lây cho người khác? Khi còn triệu chứng ngoài da (mụn mủ, loét), người bệnh vẫn có nguy cơ lây nhiễm.
Hãy theo dõi thông tin y tế chính thống, đừng chủ quan và cũng đừng hoang mang thái quá trước bệnh đậu mùa khỉ.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.