Phản ứng dị ứng do truyền máu là một trong những biến chứng thường gặp nhất trong quá trình truyền máu. Dù phần lớn các phản ứng này ở mức độ nhẹ, nhưng nếu không được nhận diện và xử trí kịp thời, chúng có thể gây nguy hiểm đến tính mạng người bệnh. Trong bối cảnh truyền máu là một phương pháp điều trị không thể thiếu tại các cơ sở y tế, việc hiểu rõ cơ chế, dấu hiệu nhận biết và cách phòng ngừa phản ứng dị ứng là điều vô cùng cần thiết.
Tổng Quan Về Phản Ứng Dị Ứng Do Truyền Máu
Định nghĩa
Phản ứng dị ứng do truyền máu là phản ứng của hệ miễn dịch người nhận với các thành phần lạ có trong máu người cho, đặc biệt là protein huyết tương. Đây là một trong những biến chứng sớm có thể xuất hiện trong vòng vài phút đến vài giờ sau khi bắt đầu truyền máu.
Mức độ phổ biến
Theo Hiệp hội Ngân hàng máu Hoa Kỳ (AABB), khoảng 1–3% các đơn vị truyền máu gây ra phản ứng dị ứng ở người nhận, chủ yếu ở mức độ nhẹ. Tuy nhiên, vẫn có những trường hợp nặng dẫn đến sốc phản vệ, đặc biệt ở người thiếu hụt IgA hoặc có tiền sử dị ứng nặng.
Các loại phản ứng dị ứng thường gặp
- Phản ứng dị ứng nhẹ: mẩn ngứa, nổi mề đay, ban đỏ da.
- Phản ứng dị ứng trung bình: ngứa dữ dội, phù nhẹ ở mặt hoặc mí mắt, ho khan.
- Phản ứng dị ứng nặng (sốc phản vệ): tụt huyết áp, khó thở, suy hô hấp cấp.
Nguyên Nhân Gây Phản Ứng Dị Ứng Khi Truyền Máu
Phản ứng với protein huyết tương lạ
Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Khi truyền máu toàn phần hoặc chế phẩm chứa huyết tương (plasma, tiểu cầu…), cơ thể người nhận có thể phản ứng với protein lạ có trong máu người cho, gây ra phản ứng miễn dịch.
Kháng thể kháng IgA ở người thiếu IgA
Một số người thiếu hụt IgA bẩm sinh sẽ có nguy cơ tạo ra kháng thể kháng lại IgA nếu tiếp xúc với máu chứa IgA. Truyền máu cho những người này có thể gây phản ứng nặng như sốc phản vệ.
Phản ứng với hóa chất bảo quản hoặc kháng sinh
Các chế phẩm máu có thể chứa hóa chất bảo quản hoặc thuốc kháng sinh (ví dụ: citrate, penicillin) gây dị ứng cho người nhạy cảm, đặc biệt là trẻ em hoặc người có cơ địa dị ứng.
Triệu Chứng Của Phản Ứng Dị Ứng Do Truyền Máu
Triệu chứng nhẹ (mề đay, ngứa, sốt nhẹ)
Thường xuất hiện sau vài phút đến 1 giờ sau khi bắt đầu truyền máu. Bệnh nhân có thể cảm thấy ngứa ngáy, nổi mề đay khắp người, đỏ da hoặc râm ran vùng mặt và cổ. Có thể kèm sốt nhẹ dưới 38°C.
Triệu chứng nặng (phù Quincke, sốc phản vệ)
Trường hợp nặng hơn, người bệnh có thể bị phù mặt, phù lưỡi, khó thở, tụt huyết áp, mạch nhanh, chóng mặt, thậm chí hôn mê. Đây là tình trạng cần xử trí cấp cứu ngay vì có thể gây tử vong nếu không được xử lý kịp thời.
Thời điểm xuất hiện triệu chứng
- Ngay trong 15 phút đầu truyền máu.
- Hoặc có thể xuất hiện muộn sau khi truyền xong (hiếm).
- Đặc biệt cần chú ý nếu có tiền sử dị ứng hoặc phản ứng truyền máu trước đó.
Phân Loại Mức Độ Phản Ứng Dị Ứng
Phản ứng dị ứng nhẹ
Chiếm đa số. Chỉ cần tạm ngưng truyền, dùng thuốc kháng histamin (như chlorpheniramin) và theo dõi sát. Sau đó có thể tiếp tục truyền nếu triệu chứng thuyên giảm.
Phản ứng dị ứng trung bình
Bệnh nhân cần ngừng truyền, có thể dùng thêm corticosteroid (hydrocortison), thuốc giãn phế quản nếu có co thắt phế quản. Truyền lại chỉ khi thật sự cần thiết và có giám sát chặt.
Sốc phản vệ – phản ứng nặng nhất
Đây là tình huống cấp cứu. Cần xử trí ngay bằng tiêm adrenaline 0.3–0.5mg bắp, truyền dịch nhanh, hỗ trợ hô hấp, đặt nội khí quản nếu cần và chuyển ICU.
Theo WHO, sốc phản vệ do truyền máu chiếm tỷ lệ nhỏ (<1/100.000 đơn vị máu), nhưng nguy cơ tử vong lên đến 20% nếu không được xử trí đúng.
Chẩn Đoán Phản Ứng Dị Ứng Do Truyền Máu
Dựa vào triệu chứng lâm sàng
Chẩn đoán chủ yếu dựa trên quan sát triệu chứng xuất hiện ngay sau truyền máu. Việc phát hiện sớm các biểu hiện như mẩn ngứa, nổi mề đay, khó thở, tụt huyết áp là yếu tố then chốt. Đội ngũ y tế cần được đào tạo để nhận diện phản ứng này trong những phút đầu tiên truyền máu.
Xét nghiệm loại trừ các nguyên nhân khác
Phải loại trừ các phản ứng truyền máu khác như tan máu cấp, nhiễm khuẩn truyền máu, quá tải tuần hoàn… bằng cách làm các xét nghiệm:
- Công thức máu, test Coombs trực tiếp
- Kiểm tra hemoglobin tự do trong huyết tương và nước tiểu
- Cấy máu nếu nghi nhiễm trùng
Test kháng thể đặc hiệu nếu nghi do thiếu IgA
Ở những bệnh nhân có tiền sử sốc phản vệ hoặc phản ứng nặng khi truyền máu, nên xét nghiệm nồng độ IgA huyết thanh. Nếu thiếu IgA, cần làm test kháng IgA để xác định nguyên nhân và lựa chọn chế phẩm máu phù hợp cho lần truyền sau.
Xử Trí Phản Ứng Dị Ứng Do Truyền Máu
Ngừng truyền máu ngay lập tức
Ngay khi phát hiện dấu hiệu bất thường, y tá phải dừng truyền máu, giữ lại túi máu và đường truyền để kiểm tra. Bệnh nhân cần được theo dõi sinh hiệu sát sao trong ít nhất 30 phút đầu.
Dùng thuốc kháng histamin
Trong các trường hợp phản ứng nhẹ đến trung bình, thuốc kháng histamin H1 như chlorpheniramin được sử dụng phổ biến nhất để giảm triệu chứng ngứa và mẩn đỏ.
Xử trí sốc phản vệ bằng adrenaline
Adrenaline tiêm bắp là lựa chọn đầu tay trong mọi tình huống sốc phản vệ. Liều thường dùng là 0,3-0,5 mg cho người lớn, tiêm lặp lại mỗi 5-10 phút nếu cần. Bên cạnh đó, truyền dịch nhanh, hỗ trợ oxy và đặt nội khí quản nếu bệnh nhân suy hô hấp.
Truyền máu lại bằng chế phẩm đã lọc plasma
Nếu bắt buộc phải truyền máu lại cho bệnh nhân từng có phản ứng dị ứng, nên sử dụng chế phẩm máu đã loại bỏ huyết tương (rửa hồng cầu hoặc lọc huyết tương). Điều này làm giảm tối đa nguy cơ tái phát phản ứng.
Biện Pháp Phòng Ngừa Phản Ứng Dị Ứng Khi Truyền Máu
Sàng lọc kỹ người nhận trước truyền máu
Trước khi truyền, cần hỏi rõ tiền sử dị ứng, tiền sử truyền máu và các bệnh lý miễn dịch liên quan. Nếu bệnh nhân từng có phản ứng, cần có kế hoạch dự phòng cụ thể.
Dùng chế phẩm máu phù hợp (lọc bạch cầu, loại bỏ huyết tương)
Ở người có nguy cơ cao, nên dùng các chế phẩm máu đã qua xử lý: hồng cầu đã rửa (washed RBCs), tiểu cầu nghèo plasma, máu lọc bạch cầu để giảm các thành phần gây dị ứng.
Tiền điều trị bằng kháng histamin nếu có tiền sử dị ứng
Bệnh nhân có tiền sử dị ứng nhẹ nên được tiền điều trị bằng kháng histamin 30 phút trước truyền máu. Corticoid có thể được cân nhắc nếu phản ứng trước đó ở mức độ trung bình.
Khi Nào Cần Gặp Bác Sĩ?
Khi xuất hiện bất kỳ dấu hiệu bất thường nào trong lúc truyền máu
Ngay cả các triệu chứng nhẹ như ngứa, đỏ da cũng cần được báo cáo cho nhân viên y tế. Đây là dấu hiệu cảnh báo phản ứng sớm và có thể diễn tiến nặng nếu bỏ qua.
Khi đã có tiền sử phản ứng dị ứng truyền máu trước đó
Bệnh nhân từng có phản ứng dị ứng khi truyền máu cần được tư vấn trước, có kế hoạch dự phòng và truyền tại cơ sở có khả năng xử trí cấp cứu.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQs)
Phản ứng dị ứng có thể xảy ra bao lâu sau khi truyền máu?
Thông thường, các phản ứng xảy ra trong vòng 15–30 phút sau khi bắt đầu truyền. Tuy nhiên, cũng có những trường hợp phản ứng xuất hiện muộn sau vài giờ, hiếm khi sau 24 giờ.
Có nên tiếp tục truyền máu sau khi có phản ứng dị ứng?
Tùy mức độ. Phản ứng nhẹ có thể xử trí và truyền tiếp dưới giám sát. Phản ứng trung bình-nặng cần ngừng hoàn toàn và thay thế bằng chế phẩm khác an toàn hơn.
Truyền máu cho người thiếu IgA có nguy hiểm không?
Có. Người thiếu IgA có nguy cơ sốc phản vệ khi tiếp xúc với máu chứa IgA. Trong trường hợp này, chỉ nên truyền máu đã loại bỏ IgA hoặc từ người cho cùng thiếu IgA.
Kết Luận
Phản ứng dị ứng do truyền máu là biến chứng tuy thường gặp nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát được nếu được phát hiện sớm và xử trí kịp thời. Việc nâng cao nhận thức cho nhân viên y tế, chuẩn bị sẵn các phương án dự phòng và chọn đúng chế phẩm máu phù hợp là những yếu tố then chốt giúp bảo vệ an toàn cho người bệnh.
Hãy luôn cảnh giác trong mỗi lần truyền máu và chủ động thông báo cho nhân viên y tế nếu xuất hiện bất kỳ dấu hiệu bất thường nào.
Hành Động Tiếp Theo
Nếu bạn hoặc người thân có tiền sử phản ứng dị ứng khi truyền máu, hãy trao đổi với bác sĩ huyết học để được tư vấn và lên kế hoạch truyền máu an toàn. Truy cập ThuVienBenh.com để đọc thêm các bài viết chuyên sâu về các rối loạn huyết học thường gặp.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.