Loãng xương không còn là vấn đề của tuổi tác, mà còn là biến chứng nghiêm trọng của nhiều loại thuốc, đặc biệt là glucocorticoid (còn gọi là corticoid). Trong khi glucocorticoid đóng vai trò quan trọng trong điều trị viêm, dị ứng và các bệnh tự miễn, việc lạm dụng hoặc sử dụng kéo dài có thể âm thầm làm suy yếu hệ xương khớp. Đây là mối đe dọa sức khỏe đang bị xem nhẹ trong thực hành lâm sàng.
Hàng nghìn người Việt Nam mỗi năm được kê đơn corticoid nhưng không hề được cảnh báo rõ ràng về nguy cơ loãng xương. Điều này có thể dẫn đến gãy xương tự phát, giảm khả năng vận động và thậm chí tàn tật vĩnh viễn nếu không được phát hiện kịp thời.
Nguyên nhân loãng xương do glucocorticoid
Ảnh hưởng của glucocorticoid lên xương
Glucocorticoid là thuốc kháng viêm mạnh, thường dùng trong điều trị bệnh viêm khớp dạng thấp, lupus ban đỏ, hen suyễn, viêm ruột mạn tính và nhiều bệnh lý khác. Tuy nhiên, loại thuốc này có thể làm suy giảm mật độ khoáng của xương qua nhiều cơ chế:
- Ức chế sự tạo xương bằng cách làm giảm hoạt động của tế bào tạo xương (osteoblasts).
- Tăng hoạt động của tế bào hủy xương (osteoclasts), dẫn đến mất chất khoáng xương nhanh hơn.
- Giảm hấp thu canxi ở ruột và tăng thải canxi qua thận.
Theo nghiên cứu đăng trên Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, chỉ trong 3–6 tháng sử dụng corticoid, bệnh nhân có thể đã bắt đầu suy giảm mật độ xương đáng kể.
Liều lượng và thời gian sử dụng gây nguy cơ
Nguy cơ loãng xương tăng lên đáng kể khi sử dụng liều trung bình (≥7,5 mg prednisolone mỗi ngày) trong hơn 3 tháng. Tuy nhiên, ngay cả liều thấp hơn cũng có thể gây ảnh hưởng nếu kéo dài.
| Liều dùng glucocorticoid | Nguy cơ loãng xương |
|---|---|
| Thấp nhưng vẫn hiện hữu nếu kéo dài | |
| 5–7,5 mg/ngày | Trung bình |
| > 7,5 mg/ngày | Cao – cần phòng ngừa chủ động |
Yếu tố nguy cơ làm tình trạng nặng thêm
Một số yếu tố làm tăng khả năng loãng xương khi sử dụng glucocorticoid bao gồm:
- Tuổi cao, đặc biệt ở phụ nữ mãn kinh
- Tiền sử gãy xương không do chấn thương
- Thiếu vận động, dinh dưỡng kém
- Hút thuốc lá, uống rượu nhiều
Dấu hiệu và triệu chứng điển hình
Các biểu hiện ban đầu
Loãng xương do glucocorticoid thường tiến triển âm thầm và không có triệu chứng rõ ràng ở giai đoạn đầu. Tuy nhiên, người bệnh có thể nhận thấy:
- Đau xương âm ỉ, nhất là vùng thắt lưng, hông hoặc cột sống ngực
- Chiều cao giảm dần theo thời gian
- Mệt mỏi, khó vận động hoặc gù lưng nhẹ
Đáng lo ngại là các triệu chứng này thường bị bỏ qua, cho đến khi xảy ra biến chứng nặng như gãy xương.
Biến chứng nghiêm trọng nếu không điều trị
Gãy xương do loãng xương corticoid không cần đến chấn thương mạnh, có thể chỉ là một cú ngã nhẹ hoặc xoay người đột ngột. Vị trí thường gặp bao gồm:
- Gãy cột sống (gãy lún đốt sống)
- Gãy cổ xương đùi
- Gãy cổ tay
Gãy xương ở người đang điều trị corticoid không chỉ ảnh hưởng đến vận động, mà còn tăng nguy cơ tử vong, đặc biệt nếu bệnh nhân lớn tuổi và không được can thiệp kịp thời.
Cơ chế loãng xương dưới tác động của glucocorticoid
Tác động đến chu chuyển xương
Hệ xương luôn ở trạng thái đổi mới liên tục giữa hai quá trình: tạo xương và hủy xương. Glucocorticoid phá vỡ sự cân bằng này theo hướng bất lợi:
- Giảm sản sinh collagen và protein nền của xương
- Tăng hoạt hóa tế bào hủy xương
Kết quả là xương trở nên mỏng, giòn và dễ gãy.
Ức chế tế bào tạo xương và tăng hủy xương
Corticoid làm giảm biệt hóa tế bào gốc thành tế bào tạo xương, đồng thời kích hoạt gen liên quan đến hoạt động của tế bào hủy xương. Điều này dẫn đến:
- Giảm mật độ khoáng của xương (BMD)
- Suy yếu vi cấu trúc xương
- Tăng nguy cơ gãy xương âm thầm, không có dấu hiệu báo trước
Các xét nghiệm và chẩn đoán
Đo mật độ xương (DEXA)
DEXA là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán loãng xương, đặc biệt hữu ích ở người đang điều trị glucocorticoid. Theo Tổ chức Loãng xương Quốc tế (IOF), những người dùng corticoid liều ≥5 mg/ngày trên 3 tháng cần đo mật độ xương định kỳ 6–12 tháng/lần.
Xét nghiệm sinh hóa liên quan
- Canxi huyết thanh và phospho
- Vitamin D máu
- Markers của quá trình tạo và hủy xương (P1NP, CTX)
Kết hợp giữa DEXA và các chỉ số sinh hóa giúp đánh giá chính xác tình trạng xương, từ đó xây dựng phác đồ phòng và điều trị phù hợp.
Đối tượng có nguy cơ cao
Người điều trị corticoid dài ngày
Những bệnh nhân sử dụng glucocorticoid kéo dài (hơn 3 tháng) với liều ≥5 mg prednisolone/ngày nằm trong nhóm nguy cơ cao nhất. Điều này phổ biến ở bệnh nhân điều trị các bệnh mạn tính như:
- Viêm khớp dạng thấp
- Lupus ban đỏ hệ thống
- Hen suyễn, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)
- Viêm ruột mạn tính (Crohn, viêm loét đại tràng)
Người cao tuổi, phụ nữ mãn kinh
Ở nhóm người cao tuổi, đặc biệt là phụ nữ sau mãn kinh, mật độ xương vốn đã giảm dần theo tuổi tác. Khi dùng thêm glucocorticoid, nguy cơ loãng xương sẽ gia tăng đáng kể. Theo thống kê từ WHO:
Phụ nữ sau mãn kinh sử dụng corticoid có nguy cơ gãy xương cao gấp 2–4 lần so với người không dùng thuốc.
Hệ quả của loãng xương nếu không kiểm soát
Gãy xương không do chấn thương
Loãng xương do corticoid có thể dẫn đến gãy xương tự phát, đặc biệt là gãy lún đốt sống. Biểu hiện thường là đau lưng đột ngột, giảm chiều cao nhanh chóng. Điều này gây ảnh hưởng lớn đến chất lượng cuộc sống.
Giảm chất lượng sống và khả năng vận động
Một khi đã gãy xương, người bệnh dễ rơi vào tình trạng sợ vận động, giảm hoạt động thể lực và tăng nguy cơ tái gãy. Gãy cổ xương đùi ở người lớn tuổi thậm chí có thể gây tử vong sau 1 năm với tỷ lệ lên đến 20%.
Cách phòng ngừa loãng xương do glucocorticoid
Sử dụng corticoid hợp lý
Việc sử dụng glucocorticoid cần được bác sĩ chỉ định và theo dõi sát sao. Các nguyên tắc cần tuân thủ gồm:
- Dùng liều thấp nhất có hiệu quả
- Dùng trong thời gian ngắn nhất có thể
- Chuyển sang dạng hít/tiêm tại chỗ khi có thể
Bổ sung canxi, vitamin D và khoáng chất
Người dùng corticoid nên được bổ sung:
- Canxi: 1000–1200 mg/ngày
- Vitamin D3: 800–1000 IU/ngày
- Magie và kẽm nếu chế độ ăn thiếu hụt
Việc bổ sung nên bắt đầu ngay từ khi bắt đầu dùng corticoid để đạt hiệu quả bảo vệ xương tối ưu.
Tập luyện và thay đổi lối sống lành mạnh
Tập thể dục có tác dụng kích thích tạo xương, tăng sức mạnh cơ và giảm nguy cơ té ngã. Khuyến nghị gồm:
- Đi bộ nhanh 30 phút/ngày
- Tập yoga, dưỡng sinh hoặc bơi lội
- Tránh hút thuốc, hạn chế rượu bia
Hướng điều trị khi đã mắc loãng xương do glucocorticoid
Các thuốc điều trị chính
Khi mật độ xương đã suy giảm rõ rệt hoặc có gãy xương do loãng xương, bác sĩ có thể kê các thuốc điều trị chuyên biệt như:
- Bisphosphonates (alendronate, risedronate…)
- Denosumab – kháng thể đơn dòng chống lại hủy xương
- Teriparatide – hormone tuyến cận giáp tái tổ hợp kích thích tạo xương
Các thuốc này được lựa chọn tùy theo tuổi, giới, mức độ loãng xương và bệnh lý nền của từng bệnh nhân.
Theo dõi mật độ xương định kỳ
Bệnh nhân nên đo DEXA mỗi 12 tháng để đánh giá đáp ứng điều trị. Việc theo dõi đều đặn giúp điều chỉnh thuốc kịp thời, ngăn ngừa gãy xương tái phát.
Câu chuyện thực tế: Bài học từ người bệnh
Chị Hạnh (55 tuổi, TP.HCM) chia sẻ:
“Tôi bị viêm khớp dạng thấp nhiều năm, phải dùng corticoid liên tục. Một lần đi chợ, tôi trượt chân nhẹ mà gãy luôn cổ tay. Bác sĩ nói do loãng xương do thuốc mà tôi không hề hay biết. Giá như được cảnh báo sớm hơn…”
Tổng kết: Cảnh báo y tế không thể bỏ qua
Loãng xương do glucocorticoid là biến chứng âm thầm nhưng nguy hiểm, có thể xảy ra ở bất kỳ ai dùng thuốc kéo dài. Việc nhận diện sớm, phòng ngừa kịp thời và điều trị đúng cách là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe xương khớp.
ThuVienBenh.com – nơi cung cấp thông tin y khoa chính xác, dễ hiểu, từ triệu chứng đến điều trị, đồng hành cùng bạn trên hành trình chủ động bảo vệ sức khỏe.
Những câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Dùng corticoid dạng bôi hoặc xịt có gây loãng xương không?
Corticoid dạng bôi hoặc dạng xịt thường có ảnh hưởng toàn thân thấp hơn so với đường uống. Tuy nhiên, nếu dùng liều cao, kéo dài hoặc trên vùng da lớn, vẫn có thể làm tăng nguy cơ loãng xương.
2. Làm sao biết mình bị loãng xương do corticoid?
Nếu bạn đang điều trị bằng corticoid >3 tháng, nên đi đo mật độ xương và xét nghiệm đánh giá nguy cơ. Các dấu hiệu như đau lưng, giảm chiều cao cũng có thể là chỉ dấu sớm.
3. Có thể ngưng corticoid để tránh loãng xương không?
Không nên tự ý ngưng thuốc. Việc điều chỉnh liều cần có chỉ định của bác sĩ. Thay vào đó, hãy tuân thủ hướng dẫn phòng ngừa loãng xương song song với điều trị bệnh nền.
4. Chế độ ăn nào tốt cho người có nguy cơ loãng xương?
Chế độ ăn nên giàu canxi (sữa, cá mòi, rau xanh), vitamin D (trứng, cá hồi, ánh nắng sớm), kết hợp hạn chế muối và caffeine.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.