Cơn suy thượng thận cấp là một trong những tình huống nội tiết nghiêm trọng, có thể dẫn đến tử vong nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời. Đây là trạng thái cơ thể bị thiếu hụt hormone cortisol trầm trọng – hormone đóng vai trò sống còn trong việc điều hòa huyết áp, điện giải và phản ứng với stress. Đáng lo ngại, nhiều người bệnh đến bệnh viện trong tình trạng nguy kịch mà không hề biết mình đang rơi vào một “cơn bão” nội tiết nguy hiểm đến tính mạng.
“Trường hợp ông Nguyễn Văn T. (64 tuổi, TP.HCM) bị tụt huyết áp đột ngột sau khi ngưng corticoid liều cao đột ngột. Khi nhập viện, ông đã rơi vào trạng thái sốc, mạch nhanh, lơ mơ. Nhờ phát hiện kịp thời suy thượng thận cấp, ông đã được cứu sống.”
Cơn Suy Thượng Thận Cấp Là Gì?
Cơn suy thượng thận cấp (còn gọi là Addison cấp) là một tình trạng cấp cứu nội tiết, xảy ra khi tuyến thượng thận không sản xuất đủ lượng hormone cortisol cần thiết trong thời điểm cơ thể bị stress cấp tính như nhiễm trùng nặng, phẫu thuật, hoặc chấn thương.
Cortisol là một loại glucocorticoid thiết yếu do vỏ thượng thận tiết ra. Nó giúp cơ thể duy trì huyết áp, điều hòa đường huyết, giữ cân bằng nước – điện giải và chống viêm.
Khi lượng cortisol giảm đột ngột hoặc không được bổ sung kịp thời, cơ thể mất khả năng thích nghi với stress. Hậu quả là tụt huyết áp, rối loạn điện giải, sốc và thậm chí tử vong nhanh chóng.
Nguyên Nhân Gây Cơn Suy Thượng Thận Cấp
Nguyên nhân thường gặp nhất là ngưng sử dụng corticoid đột ngột sau một thời gian dài sử dụng. Ngoài ra, còn nhiều yếu tố nguy cơ khác dẫn đến tình trạng này.
1. Ngưng corticoid đột ngột
- Người bệnh tự ý dừng thuốc mà không giảm liều từ từ
- Corticoid ngoại sinh làm tuyến thượng thận “ngủ quên” và không kịp thích ứng
2. Bệnh Addison không được chẩn đoán
- Người có suy thượng thận mạn không phát hiện ra bệnh
- Không tăng liều corticoid khi có stress (nhiễm trùng, sốt cao…)
3. Stress cấp tính trên cơ địa đã có suy thượng thận
- Phẫu thuật
- Nhiễm trùng nặng (ví dụ viêm phổi, nhiễm trùng huyết)
- Chấn thương, tai nạn
4. Các nguyên nhân khác
- Xuất huyết tuyến thượng thận (thường gặp ở bệnh nhân nhiễm trùng nặng, đặc biệt là nhiễm meningococcal)
- U tuyến thượng thận phá hủy mô chức năng
- Bệnh lý tuyến yên làm giảm tiết ACTH – hormone kích thích thượng thận
Ai là người có nguy cơ cao?
Dưới đây là các đối tượng có nguy cơ rơi vào cơn suy thượng thận cấp cao hơn bình thường:
- Bệnh nhân đang dùng corticoid dài ngày (prednisolone, dexamethasone…)
- Bệnh nhân mắc Addison nhưng không tuân thủ điều trị
- Người có bệnh lý tuyến yên hoặc vùng dưới đồi
- Trẻ sơ sinh bị tăng sản thượng thận bẩm sinh
Triệu Chứng Nhận Biết Suy Thượng Thận Cấp
Triệu chứng của suy thượng thận cấp không đặc hiệu, dễ nhầm lẫn với các bệnh khác. Tuy nhiên, diễn tiến nhanh, sốc không đáp ứng với dịch truyền là dấu hiệu cảnh báo quan trọng.
Dấu hiệu thường gặp:
- Mệt mỏi đột ngột, yếu cơ
- Huyết áp tụt nặng, chóng mặt, ngất
- Da sạm, niêm mạc sẫm màu (nếu là Addison)
- Đau bụng, nôn ói, tiêu chảy
- Nhịp tim nhanh, thở gấp
- Rối loạn tri giác: lơ mơ, mê sảng hoặc hôn mê
Triệu chứng cảnh báo khẩn cấp:
- Tụt huyết áp không đáp ứng sau truyền NaCl 0.9%
- Rối loạn điện giải: hạ natri, tăng kali máu
- Tình trạng sốc không rõ nguyên nhân
Ví dụ lâm sàng:
Bệnh nhân nữ 52 tuổi có tiền sử dùng corticoid kéo dài để điều trị viêm khớp dạng thấp. Khi bị viêm phổi cấp, bà không tăng liều corticoid theo chỉ định. Sau 2 ngày sốt cao và ăn uống kém, bà đột ngột tụt huyết áp, thở nhanh, lơ mơ và được chẩn đoán suy thượng thận cấp.
Biến Chứng Nguy Hiểm Nếu Không Xử Trí Kịp
Nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời, cơn suy thượng thận cấp có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, thậm chí tử vong. Đây là một tình huống cấp cứu nội tiết có thể đe dọa tính mạng chỉ trong vài giờ.
Các biến chứng thường gặp bao gồm:
- Sốc giảm thể tích: do mất cân bằng điện giải và nước, tụt huyết áp không hồi phục.
- Suy đa cơ quan: bao gồm suy tim, suy thận, suy hô hấp do thiếu oxy mô.
- Rối loạn điện giải nghiêm trọng: tăng kali máu gây loạn nhịp tim, hạ natri máu dẫn đến phù não.
- Hôn mê sâu hoặc tử vong: nếu không được điều trị bằng hydrocortison và hồi sức kịp thời.
Chẩn Đoán Cơn Suy Thượng Thận Cấp
Việc chẩn đoán sớm cơn suy thượng thận cấp là yếu tố sống còn. Tuy nhiên, vì các biểu hiện lâm sàng không đặc hiệu, bác sĩ cần kết hợp nhiều yếu tố để đưa ra chẩn đoán chính xác.
1. Khám lâm sàng:
- Tụt huyết áp không hồi phục với truyền dịch
- Sạm da (trong bệnh Addison nguyên phát)
- Rối loạn tri giác
2. Cận lâm sàng:
- Cortisol máu: giảm thấp rõ rệt (thường
- ACTH huyết tương: tăng cao trong suy thượng thận nguyên phát, thấp trong suy thứ phát
- Điện giải đồ: hạ natri máu, tăng kali máu
- Đường huyết: giảm
3. Test Synacthen (ACTH stimulation test):
Được sử dụng khi nghi ngờ suy thượng thận nhưng bệnh nhân đang trong tình trạng ổn định, không áp dụng trong cấp cứu. Nếu cortisol không tăng sau khi tiêm ACTH tổng hợp → xác định suy thượng thận.
Phân biệt với các nguyên nhân khác:
- Sốc nhiễm trùng (có dấu hiệu nhiễm khuẩn rõ ràng)
- Sốc tim (ECG, men tim, siêu âm tim bất thường)
- Sốc giảm thể tích do mất máu (có bằng chứng mất máu)
Điều Trị Cơn Suy Thượng Thận Cấp
Điều trị suy thượng thận cấp cần được tiến hành ngay lập tức khi có nghi ngờ, không chờ đợi kết quả xét nghiệm.
1. Điều trị cấp cứu:
- Tiêm tĩnh mạch Hydrocortison: 100 mg ngay lập tức, sau đó truyền tĩnh mạch liên tục hoặc 6 giờ/lần
- Truyền dịch NaCl 0.9% + Glucose 5% để hồi sức tuần hoàn và tránh hạ đường huyết
- Bổ sung điện giải: điều chỉnh natri, kali theo dõi sát
2. Điều trị hỗ trợ:
- Thở oxy nếu có dấu hiệu thiếu oxy
- Đặt catheter tĩnh mạch trung tâm nếu cần truyền dịch tốc độ cao
- Theo dõi huyết áp, mạch, tri giác liên tục
3. Điều trị nguyên nhân nền:
- Viêm phổi → kháng sinh
- Xuất huyết tuyến thượng thận → phẫu thuật hoặc điều trị hỗ trợ
- Bệnh Addison → điều trị duy trì hydrocortison, fludrocortison lâu dài
Phòng Ngừa Suy Thượng Thận Cấp Như Thế Nào?
Phòng ngừa là cách tốt nhất để tránh những hậu quả nghiêm trọng của suy thượng thận cấp. Việc chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ có thể cứu sống người bệnh.
Nguyên tắc phòng ngừa:
- Không tự ý ngưng corticoid đột ngột. Cần giảm liều từ từ theo hướng dẫn của bác sĩ.
- Đeo thẻ y tế: ghi rõ “Bệnh nhân đang dùng corticoid” hoặc “Suy thượng thận”.
- Tăng liều corticoid khi có stress: nhiễm trùng, phẫu thuật, chấn thương cần điều chỉnh liều phù hợp.
- Tái khám định kỳ với bác sĩ chuyên khoa nội tiết để theo dõi chức năng tuyến thượng thận.
Câu Hỏi Thường Gặp (FAQ)
1. Cơn suy thượng thận cấp có thể phòng ngừa hoàn toàn không?
Có. Nếu người bệnh tuân thủ điều trị và được bác sĩ theo dõi chặt chẽ, nguy cơ xảy ra cơn suy thượng thận cấp có thể giảm đến mức tối thiểu.
2. Suy thượng thận cấp có thể điều trị dứt điểm không?
Cơn cấp có thể điều trị khỏi hoàn toàn nếu được phát hiện và cấp cứu kịp thời. Tuy nhiên, nhiều bệnh nhân sẽ cần điều trị corticoid suốt đời nếu nguyên nhân là bệnh Addison.
3. Có thể xét nghiệm phát hiện nguy cơ cơn suy thượng thận cấp trước không?
Có. Đo cortisol buổi sáng, xét nghiệm ACTH và test kích thích Synacthen là các công cụ hiệu quả để tầm soát và đánh giá nguy cơ suy thượng thận.
Kết Luận
Cơn suy thượng thận cấp là một cấp cứu nội tiết thường bị bỏ sót do triệu chứng không đặc hiệu, nhưng hậu quả lại cực kỳ nghiêm trọng. Việc nắm vững các dấu hiệu cảnh báo, nguyên nhân và cách xử trí là yếu tố then chốt giúp cứu sống bệnh nhân. Với những ai đang dùng corticoid hoặc có bệnh lý tuyến thượng thận, việc chủ động phòng ngừa và theo dõi y tế định kỳ là điều không thể bỏ qua.
ThuVienBenh.com – Nơi bạn tìm thấy mọi thông tin y khoa cần thiết, từ triệu chứng đến điều trị, được cập nhật đầy đủ và dễ hiểu.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.