U tuyến thượng thận tiết Cortisol là một dạng bệnh lý nội tiết ít gặp nhưng tiềm ẩn nhiều nguy cơ nghiêm trọng. Bệnh ảnh hưởng đến sự sản xuất hormone cortisol – một hormone quan trọng giúp điều hòa huyết áp, đường huyết và phản ứng với căng thẳng. Việc chẩn đoán và điều trị sớm có thể giúp người bệnh phục hồi chức năng cơ thể và phòng ngừa biến chứng nguy hiểm.
Trong bài viết này, ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn hiểu rõ về cơ chế bệnh, dấu hiệu nhận biết, phương pháp chẩn đoán và điều trị u tuyến thượng thận tiết Cortisol một cách toàn diện và dễ hiểu.
1. Tổng quan về tuyến thượng thận và hormone Cortisol
1.1 Tuyến thượng thận là gì?
Tuyến thượng thận là một cặp tuyến nội tiết nhỏ nằm phía trên hai quả thận. Mỗi tuyến thượng thận gồm hai phần: vỏ tuyến (phần ngoài) và tủy tuyến (phần trong), mỗi phần đảm nhận chức năng sản xuất các loại hormone khác nhau.
- Vỏ tuyến tiết ra các hormone như cortisol, aldosterone và androgen.
- Tủy tuyến sản xuất adrenaline và noradrenaline – giúp cơ thể phản ứng với căng thẳng tức thời.
1.2 Cortisol có vai trò gì trong cơ thể?
Cortisol là một hormone steroid quan trọng thuộc nhóm glucocorticoid. Nó được tiết ra chủ yếu vào buổi sáng và giảm dần vào buổi tối, có vai trò duy trì sự ổn định trong các quá trình chuyển hóa và miễn dịch.
- Giúp điều hòa đường huyết.
- Kiểm soát huyết áp.
- Ức chế viêm và phản ứng miễn dịch quá mức.
- Hỗ trợ cơ thể thích nghi với stress, chấn thương hoặc bệnh tật.
1.3 U tuyến thượng thận là gì?
U tuyến thượng thận là khối bất thường hình thành trong tuyến thượng thận, có thể là u lành tính hoặc ác tính. Trong một số trường hợp, khối u có thể tiết ra quá mức cortisol, gây rối loạn nội tiết nghiêm trọng cho cơ thể.
2. U tuyến thượng thận tiết Cortisol là gì?
2.1 Phân loại: U lành hay ác?
Hầu hết các u tiết cortisol là u lành tính, hay còn gọi là u tuyến vỏ thượng thận. Tuy nhiên, trong một số ít trường hợp, khối u có thể ác tính và tiến triển thành ung thư tuyến thượng thận – một dạng ung thư hiếm gặp nhưng nguy hiểm.
2.2 Liên quan đến hội chứng Cushing
Khi khối u tiết ra quá nhiều cortisol, người bệnh có thể phát triển hội chứng Cushing nội sinh – một tình trạng rối loạn nội tiết do cortisol cao kéo dài.
2.2.1 Cơ chế rối loạn nội tiết
Thông thường, tuyến yên sẽ kiểm soát tuyến thượng thận bằng cách tiết hormone ACTH. Tuy nhiên, khi khối u vỏ tuyến tự tiết cortisol mà không cần kích thích từ tuyến yên, trục HPA (Hypothalamus – Pituitary – Adrenal) bị ức chế ngược, dẫn đến mất cân bằng nội tiết nghiêm trọng.
2.2.2 Hậu quả khi Cortisol tăng cao
- Tăng đường huyết và nguy cơ tiểu đường type 2.
- Tăng huyết áp mạn tính.
- Giảm mật độ xương, loãng xương.
- Suy giảm miễn dịch, dễ nhiễm trùng.
- Rối loạn giấc ngủ, trầm cảm, lo âu.
3. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
3.1 Di truyền, đột biến gen
Một số trường hợp u tuyến thượng thận có liên quan đến đột biến gen hoặc hội chứng di truyền như:
- Liên kết với hội chứng MEN1 (Multiple Endocrine Neoplasia type 1).
- Hội chứng Li-Fraumeni – làm tăng nguy cơ u ác tuyến nội tiết.
- Đột biến gen PRKAR1A trong hội chứng Carney complex.
3.2 Yếu tố môi trường & lối sống
Mặc dù cơ chế chính xác vẫn chưa hoàn toàn rõ ràng, nhưng các yếu tố sau có thể làm tăng nguy cơ hình thành khối u tuyến thượng thận tiết cortisol:
- Tiếp xúc lâu dài với chất gây đột biến hoặc tia phóng xạ.
- Lạm dụng thuốc chứa glucocorticoid trong thời gian dài.
- Thừa cân, béo phì và hội chứng chuyển hóa.
- Căng thẳng mạn tính không kiểm soát.
4. Triệu chứng thường gặp
U tuyến thượng thận tiết cortisol thường tiến triển âm thầm trong nhiều tháng đến vài năm trước khi được chẩn đoán. Các dấu hiệu có thể đa dạng, dễ bị nhầm lẫn với các bệnh lý khác.
4.1 Tăng cân bất thường, béo mặt trăng
Người bệnh thường tăng cân nhanh chóng, đặc biệt ở vùng bụng, mặt và lưng. Mặt trở nên tròn và đỏ – được gọi là “mặt trăng rằm”, là dấu hiệu đặc trưng của hội chứng Cushing.
4.2 Tăng huyết áp, mệt mỏi, yếu cơ
- Huyết áp tăng cao không rõ nguyên nhân.
- Cảm giác mệt mỏi mãn tính, đặc biệt khi leo cầu thang hoặc nâng vật nặng.
- Yếu cơ vùng gốc chi như đùi và vai.
4.3 Loãng xương, mất ngủ, rối loạn tâm lý
Do ảnh hưởng của cortisol lên chuyển hóa canxi và hệ thần kinh, người bệnh có thể:
- Mắc loãng xương dù còn trẻ tuổi.
- Khó ngủ, dễ cáu gắt, mất tập trung.
- Trầm cảm hoặc lo âu kéo dài không rõ nguyên nhân.
Ghi chú chuyên môn: Nghiên cứu đăng trên Tạp chí Nội tiết học Hoa Kỳ (JCE & M, 2023) chỉ ra rằng: 85% bệnh nhân u tuyến thượng thận tiết cortisol có ít nhất 3 biểu hiện lâm sàng nói trên trước khi được chẩn đoán chính xác.
5. Phương pháp chẩn đoán
5.1 Khám lâm sàng và hỏi bệnh sử
Bác sĩ sẽ tiến hành khám lâm sàng để phát hiện các dấu hiệu gợi ý như mặt trăng rằm, rạn da màu tím, béo bụng, yếu cơ. Hỏi bệnh sử chi tiết giúp làm rõ thời điểm khởi phát triệu chứng, các yếu tố nguy cơ và tiền sử dùng thuốc corticoid.
5.2 Xét nghiệm cortisol trong máu và nước tiểu
Các xét nghiệm đánh giá nồng độ cortisol là bước quan trọng trong chẩn đoán:
- Cortisol huyết thanh: Đo vào buổi sáng và buổi tối để kiểm tra chu kỳ tiết.
- Xét nghiệm cortisol nước tiểu 24 giờ: Giúp đánh giá tổng lượng cortisol bài tiết.
- Test ức chế dexamethasone liều thấp: Phân biệt hội chứng Cushing nội sinh và ngoại sinh.
5.3 Chụp CT scan, MRI tuyến thượng thận
Hình ảnh học giúp xác định chính xác vị trí và kích thước khối u:
- CT scan ổ bụng: Là phương pháp thường dùng đầu tiên để đánh giá tuyến thượng thận.
- MRI: Có thể cung cấp hình ảnh chi tiết hơn nếu cần phân biệt với u khác.
Trong một số trường hợp đặc biệt, bác sĩ có thể chỉ định chọc hút tĩnh mạch tuyến thượng thận (Adrenal Venous Sampling – AVS) để xác định chính xác bên tuyến nào hoạt động quá mức.
6. Các phương pháp điều trị hiện nay
6.1 Phẫu thuật cắt bỏ khối u
Đây là phương pháp điều trị chính đối với u tuyến thượng thận tiết cortisol. Nếu khối u lành và còn nhỏ, phẫu thuật nội soi qua ổ bụng là lựa chọn tối ưu, giúp người bệnh phục hồi nhanh và ít để lại biến chứng.
Trong trường hợp u lớn, nghi ngờ ác tính, bác sĩ sẽ chỉ định phẫu thuật mổ mở để đảm bảo loại bỏ triệt để khối u và các mô lân cận.
6.2 Điều trị nội tiết hỗ trợ
Sau phẫu thuật, bệnh nhân có thể cần dùng thuốc corticoid liều thấp trong vài tuần đến vài tháng để tránh suy thượng thận cấp tính do thiếu hụt cortisol đột ngột.
6.3 Theo dõi lâu dài sau điều trị
Việc tái khám định kỳ là rất quan trọng để đánh giá tình trạng nội tiết sau phẫu thuật:
- Xét nghiệm nồng độ cortisol định kỳ.
- Đo huyết áp, đường huyết, đánh giá tâm lý – thần kinh.
- Chụp lại hình ảnh khi có nghi ngờ tái phát.
7. Tiên lượng và biến chứng có thể xảy ra
7.1 Tiên lượng sau phẫu thuật
Đa số bệnh nhân có tiên lượng tốt nếu được chẩn đoán và điều trị sớm. Phẫu thuật cắt u tuyến thượng thận có tỷ lệ hồi phục cao, đặc biệt là với khối u lành tính.
7.2 Nguy cơ tái phát và ung thư hóa
Dù hiếm, một số trường hợp có thể tái phát, đặc biệt là khi khối u không được cắt bỏ triệt để hoặc có dấu hiệu ác tính. Vì vậy, theo dõi hậu phẫu lâu dài là điều bắt buộc.
7.3 Biến chứng do tăng cortisol kéo dài
- Bệnh lý tim mạch: Tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, đột quỵ.
- Loãng xương, gãy xương cột sống.
- Suy giảm trí nhớ và rối loạn tâm lý mạn tính.
8. Câu chuyện thực tế: Hành trình chiến thắng u tuyến thượng thận
8.1 Triệu chứng ban đầu bị bỏ qua
Chị Mai (42 tuổi, TP.HCM) chia sẻ: “Tôi từng nghĩ mình chỉ béo phì do ăn uống. Nhưng sau gần 1 năm tăng cân mất kiểm soát, mặt tròn, tăng huyết áp, mệt mỏi thường xuyên, tôi mới đi khám chuyên khoa nội tiết.”
8.2 Quá trình phát hiện và điều trị
Sau khi làm xét nghiệm cortisol và chụp CT, bác sĩ phát hiện chị Mai có khối u vỏ tuyến thượng thận bên trái tiết cortisol. Chị được phẫu thuật nội soi thành công tại một bệnh viện lớn ở TP.HCM.
8.3 Cuộc sống sau phẫu thuật
“Sau mổ 3 tháng, tôi giảm gần 10kg, huyết áp ổn định, không còn mất ngủ hay đau đầu như trước. Nhờ phát hiện kịp thời, tôi thấy cuộc sống của mình như được bắt đầu lại.” – Chị Mai chia sẻ.
9. Khi nào cần đến gặp bác sĩ?
9.1 Những dấu hiệu cảnh báo sớm
Bạn nên đến khám bác sĩ nội tiết nếu gặp những dấu hiệu sau:
- Tăng cân không rõ nguyên nhân, nhất là vùng mặt và bụng.
- Rạn da tím, yếu cơ, mệt mỏi kéo dài.
- Tăng huyết áp dai dẳng dù dùng thuốc đầy đủ.
- Rối loạn giấc ngủ, hay lo âu, trầm cảm không rõ nguyên nhân.
9.2 Vai trò của thăm khám định kỳ
Khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt là kiểm tra chức năng nội tiết ở người có tiền sử dùng corticoid kéo dài, có yếu tố di truyền, sẽ giúp phát hiện sớm các rối loạn tuyến thượng thận.
10. ThuVienBenh.com – Nơi bạn tìm thấy thông tin y khoa chính xác
10.1 Sứ mệnh cung cấp tri thức y khoa đáng tin cậy
ThuVienBenh.com là nền tảng cung cấp thông tin bệnh học đáng tin cậy, được xây dựng bởi đội ngũ biên tập y khoa có chuyên môn cao. Chúng tôi cam kết cung cấp kiến thức cập nhật, dễ hiểu và chính xác nhất về các bệnh lý như u tuyến thượng thận tiết cortisol để giúp bạn chủ động chăm sóc sức khỏe của mình và người thân.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
U tuyến thượng thận tiết cortisol có nguy hiểm không?
Có. Nếu không điều trị, u tiết cortisol có thể gây ra hội chứng Cushing với nhiều biến chứng nghiêm trọng như tăng huyết áp, tiểu đường, loãng xương, rối loạn tâm thần.
Phẫu thuật u tuyến thượng thận có nguy cơ gì không?
Như mọi cuộc phẫu thuật khác, có nguy cơ chảy máu, nhiễm trùng hoặc tổn thương mô lân cận. Tuy nhiên, nếu thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa tại bệnh viện uy tín, tỷ lệ thành công rất cao.
Bệnh có tái phát không sau mổ?
Tỷ lệ tái phát thấp nếu u lành và được loại bỏ hoàn toàn. Với u ác tính hoặc không cắt triệt để, nguy cơ tái phát cao hơn, cần theo dõi chặt chẽ.
Cortisol cao do dùng thuốc corticoid có giống u tuyến thượng thận không?
Không hoàn toàn giống. Cortisol cao do dùng thuốc là hội chứng Cushing ngoại sinh, còn u tuyến thượng thận tiết cortisol là hội chứng Cushing nội sinh. Cách điều trị khác nhau hoàn toàn.
Làm thế nào để phát hiện sớm bệnh?
Khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt nếu bạn có triệu chứng gợi ý hoặc tiền sử bệnh nội tiết. Xét nghiệm máu và nước tiểu định lượng cortisol, chụp CT hoặc MRI khi cần thiết.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.