“Tôi không cắt tay để chết. Tôi chỉ muốn cảm thấy mình còn sống.” – một câu nói ám ảnh từ một thiếu niên đang phải đối mặt với những cơn đau tâm lý không ai thấy được. Hành vi tự làm hại bản thân (Non-Suicidal Self-Injury – NSSI) không đơn giản là một biểu hiện tiêu cực nhất thời mà là tiếng kêu cứu âm thầm của những tâm hồn tổn thương sâu sắc.
Trong xã hội hiện đại, khi áp lực, cô đơn và khủng hoảng tâm lý ngày càng phổ biến, việc nhận diện và hiểu rõ hành vi tự gây thương tích trở nên vô cùng cần thiết. Bài viết sau từ ThuVienBenh.com sẽ giúp bạn nhìn nhận vấn đề dưới góc độ khoa học, nhân văn, đồng thời đề xuất hướng hỗ trợ phù hợp và hiệu quả.
Hành vi tự làm hại bản thân là gì?
Định nghĩa và các hình thức phổ biến
Hành vi tự làm hại bản thân là những hành động cố ý gây tổn thương lên cơ thể mình mà không nhằm mục đích tự tử. Những hành vi này có thể bao gồm:
- Cắt, rạch da bằng vật sắc
- Đập đầu, đấm vào tường
- Gây bỏng, bẻ khớp, nhổ tóc
- Tự đầu độc nhẹ (uống nước rửa chén, thuốc nhẹ…)
Điểm chung là chúng đều mang lại cảm giác đau thể xác – như một cách “xả” cảm xúc tiêu cực mà người thực hiện không thể diễn đạt bằng lời nói.
Sự khác biệt với hành vi tự tử
Một trong những hiểu lầm phổ biến nhất là: “Ai tự làm đau bản thân là muốn chết.” Trên thực tế, đa số trường hợp tự gây thương tích không mang mục đích chấm dứt cuộc sống, mà là để tìm lại cảm giác tồn tại, kiểm soát cảm xúc hoặc trừng phạt bản thân.
Theo nghiên cứu của Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH), chỉ khoảng 15–20% người có hành vi tự làm hại bản thân có ý định tự tử thực sự trong thời điểm đó.
Thống kê đáng báo động về hành vi tự làm đau bản thân
Hành vi tự làm đau không còn là hiện tượng cá biệt. Những con số dưới đây cho thấy đây là vấn đề toàn cầu đang gia tăng:
- Ở Mỹ, khoảng 17% thanh thiếu niên từng có hành vi tự gây thương tích ít nhất một lần trong đời.
- Tại Anh, một khảo sát của NHS năm 2022 ghi nhận gần 25% nữ sinh trung học từng cắt tay hoặc tự làm đau trong 12 tháng qua.
- Tại Việt Nam, chưa có thống kê toàn diện, nhưng theo TS.BS Tô Thanh Phương (BV Tâm thần T.Ư 1), số ca trẻ đến khám vì tự làm hại bản thân đang tăng nhanh trong 5 năm gần đây.
Hình ảnh minh họa: Một trường hợp tự gây thương tích bằng cách cắt cổ tay. Ảnh: Báo Tuổi Trẻ
Nguyên nhân dẫn đến hành vi tự gây thương tích
1. Rối loạn tâm lý nền tảng
Phần lớn người tự làm hại bản thân đều đang phải đối mặt với một hoặc nhiều dạng rối loạn tâm thần như:
- Trầm cảm nặng hoặc rối loạn lưỡng cực
- Rối loạn lo âu lan tỏa
- Rối loạn nhân cách ranh giới (Borderline Personality Disorder)
- Rối loạn ăn uống (Anorexia, Bulimia)
“Tôi không biết cách diễn đạt cảm xúc ngoài việc tự làm đau. Nó khiến tôi nhẹ nhõm.” – N.T.M., 21 tuổi, bệnh nhân điều trị tại Viện Sức khỏe Tâm thần, Bạch Mai
2. Tổn thương tâm lý thời thơ ấu
Các yếu tố như bạo lực gia đình, lạm dụng tình dục, thiếu tình cảm cha mẹ hoặc bị bỏ rơi đều có thể để lại tổn thương tâm lý nghiêm trọng và dẫn tới hành vi tự hủy hoại bản thân khi lớn lên.
3. Áp lực xã hội và cảm giác bị cô lập
Thanh thiếu niên – đặc biệt trong độ tuổi 13–19 – dễ bị ảnh hưởng bởi mạng xã hội, so sánh bản thân, bắt nạt học đường hoặc thất bại trong học tập/tình cảm, dẫn đến cảm giác vô giá trị.
Hình minh họa: Trầm cảm – nguyên nhân phổ biến dẫn đến hành vi tự làm đau bản thân. Ảnh: Long Châu
Dấu hiệu nhận biết người có hành vi tự làm đau bản thân
Nhiều trường hợp người xung quanh hoàn toàn không biết người thân mình đang đau đớn đến mức phải tự làm đau chính mình. Dưới đây là những tín hiệu cần đặc biệt lưu tâm:
Biểu hiện trên cơ thể
- Vết cắt, vết bỏng, trầy xước xuất hiện thường xuyên ở tay, chân, bụng
- Mặc quần áo dài tay quanh năm dù trời nóng
- Thường tránh tắm ở nơi công cộng hoặc thay đồ trước mặt người khác
Thay đổi hành vi và cảm xúc
- Trở nên trầm lặng, thu mình, dễ kích động
- Khó chia sẻ cảm xúc, dễ khóc vô cớ
- Mất hứng thú với những hoạt động từng yêu thích
Ghi chú và vật dụng đáng ngờ
- Nhật ký hoặc bài viết mang nội dung tiêu cực, tự trách móc
- Cất giữ vật sắc nhọn như dao lam, kim, bật lửa
Việc nhận diện sớm và đúng sẽ giúp người thân chủ động tiếp cận và hỗ trợ thay vì chỉ trích hoặc làm tổn thương thêm.
Tác động tiêu cực đến thể chất và tâm thần
Hành vi tự làm hại bản thân không chỉ gây tổn thương về mặt thể chất mà còn để lại hậu quả tâm lý nghiêm trọng và lâu dài nếu không được can thiệp kịp thời.
Hậu quả về thể chất
- Vết thương dễ bị nhiễm trùng, để lại sẹo vĩnh viễn
- Mất máu, tổn thương mô, thậm chí nguy hiểm tính mạng nếu vượt quá kiểm soát
- Lệ thuộc vào hành vi tự làm đau như một “công cụ giải tỏa”
Hậu quả về tinh thần
- Tăng cảm giác tội lỗi, xấu hổ, tự trách bản thân
- Mất niềm tin vào bản thân và người khác
- Tăng nguy cơ phát triển các rối loạn tâm thần nghiêm trọng hơn
- Có khả năng dẫn tới hành vi tự tử thật sự nếu kéo dài
Làm gì khi người thân có biểu hiện tự làm hại?
1. Không phán xét
Điều đầu tiên và quan trọng nhất là không trách mắng, mỉa mai hay đổ lỗi. Những người tự làm đau bản thân đã phải chiến đấu với nỗi đau tâm lý rất lớn, họ cần sự đồng hành, không phải sự chối bỏ.
2. Chủ động tiếp cận bằng sự quan tâm chân thành
Hãy bắt đầu bằng những câu hỏi nhẹ nhàng, ví dụ: “Dạo này bạn ổn không?”, “Tớ thấy cậu không vui, cậu muốn tâm sự không?”… Việc tạo ra không gian an toàn và được lắng nghe sẽ giúp người đang đau khổ mở lòng hơn.
3. Khuyến khích tìm đến chuyên gia
Hỗ trợ chuyên môn từ bác sĩ tâm thần, nhà trị liệu tâm lý là yếu tố then chốt. Bạn có thể đề nghị cùng người thân đến bệnh viện, trung tâm tư vấn hoặc tìm kiếm liệu pháp phù hợp.
4. Cùng đồng hành trong quá trình phục hồi
Việc hồi phục không diễn ra trong một ngày. Người từng tự làm hại bản thân cần sự kiên nhẫn, đồng cảm và hỗ trợ lâu dài từ người thân, bạn bè và xã hội.
Trích dẫn câu chuyện có thật: “Tôi cắt tay không phải vì muốn chết…”
Minh T., một nữ sinh 17 tuổi ở TP.HCM, từng trải qua quãng thời gian đen tối khi phải chịu áp lực học tập và cô đơn trong chính gia đình mình. Cô chia sẻ:
“Tôi đã cắt tay nhiều lần. Không phải tôi muốn chết. Tôi chỉ thấy trống rỗng, không ai hiểu, không ai nghe. Nhưng rồi một ngày, tôi đến gặp bác sĩ tâm lý. Lần đầu tiên, tôi cảm thấy có người lắng nghe mà không phán xét. Và tôi không còn cắt tay nữa.”
Câu chuyện của Minh là hồi chuông cảnh báo nhưng cũng là tia hy vọng: sự thấu hiểu và đồng hành có thể chữa lành nhiều hơn ta nghĩ.
Hướng tiếp cận điều trị và phòng ngừa hiệu quả
1. Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)
Đây là phương pháp tâm lý trị liệu phổ biến và có hiệu quả cao trong điều trị hành vi tự làm hại. CBT giúp người bệnh nhận diện và thay đổi suy nghĩ tiêu cực, hình thành phản ứng cảm xúc lành mạnh hơn.
2. Hỗ trợ từ gia đình và môi trường học tập
- Tạo môi trường không phán xét, chấp nhận cảm xúc thật
- Giao tiếp cởi mở, khuyến khích bộc lộ cảm xúc
- Không gây áp lực học hành, thành tích quá mức
3. Vai trò của giáo dục và truyền thông
Cần đưa giáo dục cảm xúc và kỹ năng ứng phó vào nhà trường. Đồng thời, các phương tiện truyền thông phải truyền tải thông điệp tích cực, tránh tô vẽ hoặc lãng mạn hóa hành vi tự làm hại.
Thông điệp cuối cùng từ ThuVienBenh.com
Mỗi vết thương trên cơ thể là một tiếng kêu cứu mà không phải ai cũng nghe được. Hiểu – lắng nghe – đồng hành là ba từ khóa then chốt để giúp người có hành vi tự làm hại vượt qua bóng tối tâm lý.
Hãy nhớ: Một câu hỏi đúng lúc, một cái ôm, một cái nhìn cảm thông có thể cứu cả một sinh mệnh.
Câu hỏi thường gặp (FAQ)
1. Tự làm hại bản thân có phải là dấu hiệu của bệnh tâm thần?
Không hoàn toàn, nhưng đây là hành vi thường gặp ở người đang mắc các rối loạn tâm lý như trầm cảm, lo âu, rối loạn cảm xúc… Việc đánh giá chính xác cần có sự hỗ trợ từ chuyên gia.
2. Có thể “nghiện” hành vi tự gây thương tích không?
Có. Tự làm đau có thể trở thành hành vi lặp đi lặp lại như một cơ chế giải tỏa cảm xúc. Càng kéo dài càng khó kiểm soát nếu không được điều trị đúng cách.
3. Làm sao để phòng tránh hành vi này ở con trẻ?
Cha mẹ nên quan tâm đến sức khỏe tinh thần của trẻ, trò chuyện thường xuyên, tạo không gian chia sẻ an toàn và đưa con đến gặp chuyên gia khi có dấu hiệu bất thường.
4. Việc chia sẻ hình ảnh tự làm hại trên mạng xã hội có nguy hiểm không?
Có. Điều này có thể tạo hiệu ứng lây lan tâm lý, đặc biệt ở lứa tuổi vị thành niên. Mạng xã hội nên được kiểm soát và hướng dẫn sử dụng lành mạnh.
📝Nguồn tài liệu: Chọn lọc từ nhiều nguồn y tế uy tín
🔎Lưu ý: Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin tổng quan. Vui lòng tham khảo ý kiến của Bác sĩ, Dược sĩ hoặc chuyên gia y tế để nhận được hướng dẫn phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn.